دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی / درس بیست و چهارم (بخش اول) – طالع و شرف و هبوط کواکب (علامه حسن‌زاده آملی)
درس ۲۴ (بخش اول)
طالع و شرف و هبوط کواکب
از آنچه در تعریف دائره نصف النهار و پیرامون آن گفته ایم، وجه تسمیه این دائره به دائره نصف النهار دانسته شده است. و خلاصه آن این که:
دائره نصف النهار را بدین سبب دائره نصف النهار گویند که چون مرکز جرم شمس مثلاً، به حرکت اولی در فوق الارض با او موافات کند یعنی بدو رسد، زمان روز به تقریب نصف شود؛ و به بیان دیگر قوس نهار شمس در آن هنگام به تقریب نصف شود.الف
و چون در تحت الارض با او موافات کند؛ زمان شب یا قوس لیل کوکب به تقریب نصف شود.
و غایت ارتفاع شمس هر روز هنگام موافات شمس به دائره نصف النهار در فوق افق است؛ و غایت انحطاط آن در هر دره به حرکت کل، هنگام موافات شمس بدان در تحت افق است.ب
تبصره: مؤلف تبصره (التبصره فی علم الهیأه، و منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک دو تصنیف بسیار گرانقدر، و دو اثر ارزشمند محمدبن احمد حسینی خرقی متوفی ۵۳۳ ه می باشند کشف الظنون ج ۲ ص ۱۸۵۲) گوید.
“وسمّیت هذه الدائره نصف النهار لأنّ الشمس اذا وافتها بحرکه الکل فوق الارض انتصف زمان النهار؛ واذا وافتها من تحت الأرض انتصف زمان اللیل. و غایه ارتفاع الشمس فی کل یوم یکون عند انتهائها الی مسامته هذه الدائره؛ و کذا غایه ارتفاع کل کوکب؛ وغایه الانحطاط عند الانتهاء الی مسامتتها تحت الأفق”.ج
غرض از نقل عبارت تبصره این که: مراد از حرکت کل همان حرکت اولی است که حرکت به توالی از مشرق به مغرب است؛ و مراد از مسامته همان مافات است که در هنگام وصول مرکز جرم شمس به دائره نصف النهار است.
و نیز دانسته شده است که تسمیه آن به دائره نصف النّهار، با آن که دائره نصف اللیل هم می باشد به سبب مراعات تقدم یوم بر لیل به جهتی از جهات انواع تقدم و تأخر یعنی اقسام سبق و لحوق است.د
درس ۲۴ ادامه دارد …
بیان (بخش اول درس بیست و چهارم دروس هیئت – طالع و شرف و هبوط کواکب)
الف)
بیان:
شمس کره است و مرکز آن ملاک می باشد.
در طلوع و غروب خورشید نیز همانند رسیدن شمس (مثلاً) به دائره نصف النهار “مرکز جرم خورشید” ملاک است.
دائره نصف النهار به تقریب روز را نصف می کند. در طرف روز در ماههای اول سال چیزکی بیشتر است و درماههای نیمه دوم سال در طرف غروب چیزکی بیشتر. دلیل آن این که مدارات یومیه همانند دنده های پیچ کاملاً با هم موازی به نحو تام نیستند و این امر تأثیر بسیار ناچیز خود را خواهد گذاشت.
ب)
بیان:
بیشترین ارتفاع شمس در هر روز زمانی است که به نصف النهار می رسد و موقع اذان ظهر به وقت آن افق است.
غایت انحطاط نیز زمان رسیدن خورشید به دائره نصف النهار در زیر افق و همان نیمه شب شرعی برای افق مذکور است.
“حرکت کل”: منظور حرکت اولی (حرکت معدل و کلیه مدارات موازی و کل عالم) است.
ج)
بیان:
“انتهائها الی مسامته هذه الدائره”: شرقی بودن آفتاب با برخورد به آن دائره به انتها می رسد (آفتاب به نهایت ارتفاع می رسد)
د)
بیان:
دائره نصف النهار همان دائره نصف اللیل نیز است. دو دائره یکی بوده و فقط به جهت تحت الافق (نصف کننده شب) و فوق الافق (نصف کننده روز) بودن تفاوت نام دارند اما به جهت شرافت روز نسبت به شب آن را به صورت کلی دائره نصف النهار می نامند.
یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.
کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.
