تعریف دایره منطقه البروج

این مطلب به درس پنجم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان تعریف دایره منطقه البروج اختصاص دارد.

درس ۵

دایره منطقه البروج

در مقابل حرکت اولی، حرکت ثانیه است که حرکت ستارگان ثابت است که مانند حرکت اولی به آسانی معلوم نگردد، بلکه به رصد معلوم گردد. کواکب را به ثابت و سیار تقسیم کرده اند.^الف

بدان که کواکب همه سیّارند، جز اینکه حرکت بعضی نسبت به بعضی سریع و بطیی بود؛ سریع را سیّار، و بطیی را ثابت خوانند. سیّار عبارت اند از قمر و عطارد و زهره و شمس و مرّیخ و مشتری و زحل. و نضد آنها در خارج به همین ترتیب است. و فارسی آن ها به ترتیب یاد شده ماه و تیر و ناهید و خورشید و بهرام و برجیس و کیوان است. و به نظم گفته آمد: ^ب

در فلک هفت کوکب سیِّار              آفریده خدای عزّوجل

قمر است و عطارد و زهره              شمس و مریخ و مشتری و زحل

کواکب مه  و تیر و ناهید میدان        چو خورشید و بهرام و برجیس و کیوان

ثوابت به طور متوسط در هفتاد سال یکدرجه فلکی سیر کنند که در بیست و پنج هزار و دویست سال یک دوره تمام کنند، و حرکت آنها از مغرب به مشرق است.^ج

ثوابت را در یک فلک فرض کرده اند که در علم هیئت به همین فرض کفایت است، زیرا که حرکت و اوضاع آن ها نسبت به زمین به همین فرض درست آید. سخن بیشتر در کتاب دروس معرفه الوقت و القبله گفته آمد، و شاید در این دروس هم گفته آید.

حال بدانکه منطقه حرکت ثانیه را -یعنی حرکت عظیمیه فلکه ثوابت را- دایره منطقه البروج گویند. و آن را فلک البروج، و دائره اوساط البروج، و منطقه فلک هشتم هم خوانند، و دایره شمسیه و دائره بروج نیز نامند. و استعمال رائج، اصطلاح نخست است و پس از آن دائره شمسیه؛ و این هر دو اصطلاح را قدیم و حدیث به کار دارند.^د

و دائره شمسیه از این روی گویند که شمس همیشه در این مدار سیر می‌کند و از آن خارج نمی‌شود، خلاف سیّارات دیگر که گاهی در سطح این مدار سائرند، و گاهی از آن جدا می شوند.

ابوریحان بیرونی را در قانون مسعودی در وجه تسمیه کواکب به ثوابت و سیّار سخن دیگر است که در بعد گفته آید.

برای مطالعه درس ششم دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

(درس پنجم دروس هیئت – تعریف دایره منطقه البروج)

بیان

الف)
بیان:
ستارگان و کواکب علاوه بر حرکت اولی که در درس های گذشته با آن آشنا شدیم و بر اساس آن کل کره عالم از شرق به غرب حرکت می کنند، دارای حرکت دیگری از غرب به شرق هستند که حرکت ثانیه نام دارد. همانند حرکت اولی در اینجا نیز یک فلک در نظر گرفته می شود که کلیه ستارگان و کواکب بر اساس یک محور و یک دایره عظیمه آن به آن در حال حرکت هستند. هرچند این حرکت با دیدن های لحظه ای قابل مشاهده نبوده و نیازمند رصد و صرف زمان کافی است.

ب)
بیان:
کواکب به دو دسته ثابت و سیار تقسیم می گردند. این تقسیم بندی به معنی ثابت بودن برخی از ستارگان نیست بلکه تفاوت ستارگان و کواکب در سرعت حرکت آنهاست. برخی دارای سرعت بیشتر (سریع) و برخی دیگر دارای سرعت کمتر بوده و به آهستگی حرکت می کنند (بطیی)

البته لازم به ذکر است که در عالم واقع، سرعت ستاره های ثابت آهسته نیست اما از آنجا که در علم هیئت ملاک، دیدن عالم از منظر ناظر روی زمین بوده و فاصله ستاره های ثابت از زمین زیاد است، حرکت آنها آهسته به نظر می رسد.

در علم هیئت، کره عالم با مرکزیت زمین را در نه فلک فرض کرده اند. هفت فلک اول کواکب سیار هستند به نام های قمر، عطارد و زهره و… . کلیه کواکب ثابت را در یک فلک و فلک هشتم در نظر گرفته اند. فلک نهم یا فلک اطلس نیز بدون ستاره و کوکب بوده و سقف آسمان خوانند.

درس پنجم دروس هیئت – تعریف دایره منطقه البروج

ج)
بیان:
ثوابت دارای سرعت های متفاوتی هستند اما به طور متوسط در هر ۲۵۲۰۰ سال یک دوره کامل (۳۶۰ درجه فلکی) را سپری می کنند.

د)
بیان:
حرکت ثانیه نیز بر اساس مطالب درس اول، دارای یک دایره عظیمه بوده که دایره منطقه البروج نام دارد. کلمه بروج (جمع مکسر “برج”) که در درس های آتی بیشتر آشنا خواهیم شد، بر اساس برج ها و صورت های فلکی است و دلیل نامگذاری های فلک البروج، دایره اوساط البروج (تقسیم کننده برج ها به شمالی و جنوبی) نیز بر همین اساس است.

منطقه فلک هشتم از آن جهت خوانند که طبق بیان های فوق، این عظیمه مربوط به فلک ستارگان ثابت یا همان فلک هشتم است. با این حال مدار حرکت خورشید نیز با این عظیمه یکسان است و خورشید از این مدار خارج نمی گردد. بنابراین آن را دایره شمسیه نیز نامند.

درس پنجم دروس هیئت – تعریف دایره منطقه البروج

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

مجله اینترنتی تحلیلک