این مطلب به درس بیست و پنجم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان دلیل نامگذاری دایره نصف النهار (وجه تسمیه دائره نصف النهار) اختصاص دارد.

درس ۲۵ (بخش اول)

دلیل نامگذاری دایره نصف النهار (وجه تسمیه دائره نصف النهار)

در بیان وجه تسمیه دائره نصف النهار بدین اسم گفته ایم که چون مرکز جرم شمس به حرمت اولی در فوق افق بدو رسد زمان روز بتقریب نصف شود، و آنگاه غایت ارتفاع وی بود؛ و هرگاه در تحت افق بدو رسد زمان شب بتقریب نصف شود، و آنگاه غایت انحطاط وی بود.

حالا سخن ما این است که مقدار روز و شب در اعمال متعارف هر مرزوبوم، موکول به قرار داد و عرف مردمشان هست. مثلاً در عرف ما این است: کارگر که اوّل روز باید سرکار باشد، این اول روز متعارف کارگری مقداری بعد از طلوع شمس از افق است؛ بدیهی است که دائره نصف النهار منصِّف مقدار چنین روز و شب قرارداری نیست.^الف

و در شرع محمّدی -علی صادعه الصلوه والسلام- در تعیین مواقیت عبادات، مقدار یوم مابین طلوع فجر ثانی یعنی صبح صادق تا زوال حمره مشرقیه از قِمَّه الرأس که دالّ بر غروب شمس است، می باشد؛ و مقدار شب از غروب شمس تا طلوع فجر ثانی.^ب

قال عزّ من قائل: وکلوا واشربوا حتّی یتبیّن لکم الخیط الأبیض من الخیط الاسود من الفجر ثم اتمو الصیام الی اللیل (البقره ۱۸۸).^ج

فی الفقیه سئل الصادق علیه السلام عن الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر؟

فقال: بیاض النهار من ساد اللیل.

طبرسی در مجمع البیان در تفسیر کریمه: الله الّذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و النهار مبصراً، الآیه (مؤمن = غافر ۶۲) گوید:

اللیل: و هو مابین غروب الشمس الی طلوع الفجر الثانی … والنهار: هو مابین طلوع الفجر الثانی الی غروب الشمس. الخ.

و در تفسیر کریمه: و سخر لکم اللیل و النهار، الآیه (النحل ۱۳) گوید:

التسخیر فی الحقیقه للشمس و القمر لأن النهار هو حرکات الشمس من وقت طلوع الفجر الی وقت غروب الشمس؛ واللیل حرکات الشمس تحت الارض من وقت غروب الشمس الی وقت طلوع الفجر ألّا أنّه سبحانه أجری التسخیر علی اللیل والنهار علی سبیل التجوز والاتساع.

بیان (بخش اول درس بیست و پنجم دروس هیئت – دلیل نامگذاری دایره نصف النهار)

الف)
بیان:
روز در اصطلاح عام: زمان شروع کار تا پایان آن

روز در اصطلاح شرع: از زمان اذان صبح تا اذان مغرب (بین الطلوعین را شامل می شود)

روز در اصطلاح هیوی: از زمان بالا آمدن شمس از افق تا غروب آن (قوس النهار) – در اینجا بین الطلوعین جزء شب حساب می شود.

ب)
بیان:
قمّه الرأس: محل عبور نصف النهار از بالای سر شخص (سمت الرأس یا همان قطب افق) است.

طلوع فجر کاذب: حدداً نیم ساعت قبل اذان صبح در سمت مشرق هر افق خط سفید عمودی که شبیه دم گرگ است نمایان می شود.

فجر صادق: یک خط سفید که به صورت افقی پهن می شود و بالا می آید (خیط ابیض)

ج)
بیان:
در برخی شبها که ماه بالای افق است (روزهای حوالی بیستم) خیط ابیض ممکن است به خوبی رؤیت نشود.

(بخش دوم)

دلیل نامگذاری دایره نصف النهار (وجه تسمیه دائره نصف النهار)

و صاحب بحار الانوار در باب تحقیق منتصف اللیل و مفتتح النهار از کتاب صلوه آن (ص۶۷ ج۱۸ ط۱) گوید:^الف

و عندنا انه لایفهم فی عرف الشرع ولا فی عرف العام لا بحسب اللغه من الیوم او النهار الا ماهو من ابتداء طلوع الفجر … نعم بعض اهل الحرف والصناعات لما کان ابتداء عملهم من طلوع الشمس قد یطلقون الیوم علیه … لاینبغی ان یستریب عارف بقواعد الشریعه و اطلاقانها فی انه لایتبادر فیها مع عدم القرینه من النهار الا ماهو مبتدأ من طلوع الفجر … انتهی ملخصاً.

و نیشابوری در تفسیر مالک یوم الدین گوید:

الیوم هو المده من طلوع نصف جرم الشمس الی غروب نصف جرمها، او من اجداء طلوعها الی غربها، او من طلوع الفجر الثانی الی غروبها و هذا فی الشرع.

غرض نگارنده سطور این است که: قوس النهار که در عرف ارباب این فن، مدار طلوع مرکز جرم شمس از افق تا غرو آنست؛ و همچنین قوس اللیل که مدار غروب مرکز جرم شمس از دائره افق تا طلوع آنست که بین الطلوعین نیز جزء لیل محسوب می گردد، هر یک بدائره نصف النهار که دائره نصف اللیل هم هست تقریباً به دو نصف متساوی تقسیم می گردد. و چون در مواقیت اعمال عبادی بفرموده شرع، مفتتح روز فجر ثانی است و شب خالص از غروب شمس تا طلوع فجر صادق است پس نه روز شرعی به دائره نصف النهار به دو قسم متساوی منقسم می گردد، و نه شب شرعی فتبصّر.

کلام نیشابوری را در غرائب القرآن در بیان هر سه وجه تعریف یوم شأنی بسزا است. همین بزرگمرد شارح تذکره خواجه در هیأت است که کتابی بغایت اصیل و قویم است لذا وجه اوّل تعریف یوم را بر مبنای فن هیأت در نهایت جودت بیان کرده است که درس بحث آن در پیش است.

مطلب دیگر این که در روایت دائره نصف النهار تعبیر به حلقه شده است که هرگاه شمس در آن حلقه داخل شود هنگام زوال اوست؛ چه تعبیر شیرین و دلنشین و شگفت و شریف:

حدیث چهارم باب اوقات صلوات خمس از کتاب صلوه مستدرک الوسائل (ج۱ ط۱ ص۱۸۸):

بالاسناد عن الامام الحسین بن الامام علی بن ابی طالب علیهم السلام قال جاء نفر من الیهود الی رسول الله -صلّی الله علیه و آله- إلی أن قال: با محمّد فأخبرنی عن الله لأیّ شیء وَقَّتَ هذه الخمس الصلوات فی خمس مواقیت علی أمتک فی ساعات اللیل النهار؟

قال النبی -صلّی الله علیه وآله-: إن الشمس عند الزوال لها حلقه تدخل فیها فاذا دخلت فیها زالت الشمس فیسبّح کل شیء دون العرش لوجه ربّی. الحدیث

بیان (بخش دوم درس بیست و پنجم دروس هیئت – دلیل نامگذاری دایره نصف النهار)

الف)
بیان:
مفتتح النهار: ابتدای روز

نکته کلی)
بیان:
غیبوده الشمس: به محض ناپدید شدن جرم آفتاب، این را تعبیر به اول اذان مغرب می کنند.

حمره مشرقیه: تبدیل نور آفتاب از سفید بودن به قرمز بودن: قرمز بودن به مرور از مشرق افق شخص پا می شود (از مشرق شروع به ناپدید شدن می کند). زمانی که این قرمزی از سمت الرأس عبور کند، زمان اذان مغرب است.

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

برای مطالعه درس بیست و ششم دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

مجله اینترنتی تحلیلک