غزل ۱۴۴ حافظ (به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد) به همراه شرح
شرح غزل ۱۴۴ حافظ / به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد
به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد
که خاک میکده کحل بصر توانی کرد
مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر
بدین ترانه غم از دل به در توانی کرد
گل مراد تو آن گه نقاب بگشاید
که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد
گدایی در میخانه طرفه اکسیریست
گر این عمل بکنی خاک زر توانی کرد
به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی
که سودها کنی ار این سفر توانی کرد
تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون
کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد
جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی
غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد
بیا که چاره ذوق حضور و نظم امور
به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد
ولی تو تا لب معشوق و جام می خواهی
طمع مدار که کار دگر توانی کرد
دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی
چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد
گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ
به شاهراه حقیقت گذر توانی کرد
شرح غزل ۱۴۴ حافظ (شرح غزل به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد)
به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد
که خاک میکده کحل بصر توانی کرد
زمانی می توانی به راز جام جم پی ببری که خاک آستان میخانه را سرمه چشم خود کنی. یعنی برای رسیدن به حقیقت باید در راه عشق خدمت کرده و ریاضت فراوان بکشی.
کحل: سرمه
بصر: چشم
دکتر دینانی می گوید:
«سر جام جم، سر سویدای آدمی است. حافظ می گوید زمانی می توانید به سر جم نظر کنید و درش بیابید که از خاک میکده سرمه ای تهیه کنید و بر چشمتان بکشید. هر زمان که توانستید از خاک میکده برای چشمتان سرمه چشم بکشید، به سر جام دست خواهید یافت. این سخن کنایه از اهل محبت بودن است. اگر اهل عشق و محبت باشد، به دل راه خواهد یافت اما اگر عشق را تجربه نکند به دل راه نخواهد یافت.»
مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر
بدین ترانه غم از دل به در توانی کرد
پیوسته با می و مطرب باش و زندگی را به عیش و خوشی بگذران که در زیر سقف آسمان گنبدی شکل با این نغمه و آهنگ می توانی غم و درد را از دل خود بیرون کنی.
گل مراد تو آن گه نقاب بگشاید
که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد
گل آرزوی تو زمانی خود را نمایان می سازد و شکوفا می شود که مانند نسیم سحرگاهی او را خدمت کنی و پرورش دهی. یعنی هنگامی می توانی به آرزوی خود برسی که با صبر و شکیبایی در راه رسیدن به آن نهایت کوشش را بکنی.
گدایی در میخانه طرفه اکسیریست
گر این عمل بکنی خاک زر توانی کرد
گدایی میخانه کیمیای شگفت آوری است که اگر این کار را انجام بدهی می توانی خاک را به زر تبدیل کنی.
غزل به سر جام جم آن گه نظر توانی کرد
به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی
که سودها کنی ار این سفر توانی کرد
به قصد رسیدن به سر منزل عشق قدمی پیش بگذار که اگر بتوانی به این مرحله برسی، سودهای بسیاری خواهی کرد.
تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون
کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد
تو که از تعلقات مادی فراتر نمی روی و دلبسته آنها هستی، چگونه می توانی به کوی طریقت قدم بگذاری و به سیر و سلوک بپردازی؟
جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی
غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد
چهره زیبای یار نقاب و حجاب ندارد. غبار و تعلقات مادی را فرو بنشان تا بتوانی او را نظر کنی.
بیا که چاره ذوق حضور و نظم امور
به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد
بدان که چاره رسیدن به حضور قلب یا حاضر بودن در پیشگاه معشوق و سامان دادن به کارها فقط با لطف و بخشش عارفان صاحب بصیرت میسر است.
ذوق: در لغت به معنی چشیدن و در عرفان نیز به اولین مرتبه شهود، ذوق گفته می شود که از وجد با دوام تر و از برق جلی تر است.
ولی تو تا لب معشوق و جام می خواهی
طمع مدار که کار دگر توانی کرد
ولی تو تا زمانی که در فکر بوسیدن لب معشوق و نوشیدن جام باده هستی، انتظار نداشته باش که بتوانی کار دیگری انجام بدهی. یعنی پرداختن به امور مادی انسان را از وصال حق دور می کند.
دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی
چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد
ای دل اگر از نور هدایت عشق برخوردار شوی، خندان و شادان از سر خود خواهی گذشت.
گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ
به شاهراه حقیقت گذر توانی کرد
ای حافظ اگر این پند و اندرز را بشنوی می توانی به شاه راه حقیقت گذر کنی.
در این شرح غزل حافظ از کتاب های حافظ نامه، شاخ نبات حافظ و حافظ معنوی نیز استفاده شده است.
حافظ نامه؛ که به مفاهیم کلیدی ابیات دشوار حافظ توسط بهاء الدین خرمشاهی پرداخته شده است.
شاخ نبات حافظ؛ شرح غزل حافظ است که توسط دکتر محمدرضا برزگر خالقی نوشته شده است.
حافظ معنوی؛ غزلیات حافظ شیرازی به روایت دکتر دینانی است.
