آذربایجان شرقی و آیین عزاداری سرور و سالار شهیدان حسین بن علی علیه السلام

در مناطق گوناگون آذربایجان‌ شرقی و غربی، سنت‌های سوگواری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متفاوت است. در اغلب مناطق آذربایجان از اول محرم تا روز تاسوعا، معمولا شب ها به عزاداری می پردازند. این در حالی است که در آذربایجان شرقی در مساجد و اماکن مسقف و در آذربایجان غربی، عموما در فضای باز این مراسم را به جا می آورند.

از مهم ترین آئین های عزاداری در استان آذربایجان شرقی می توان به دسته های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)، علم بندی، مراسم حجله قاسم( ع)، مراسم شمع پای لاماخ (توزیع شمع)، مراسم خیمه سوزانی، مراسم اللهم لبیک، مراسم گرداندن اسب ذوالجناح، مراسم شبیه خوانی، مراسم احسان و نذری و… اشاره نمود.

در ماه محرم تمامی نقاط استان آذربایجان شرقی با پرچم‌ها و نمادهای مختلف عزای حسینی پوشیده و آیین‌های عاشورایی با شور و شوق خاصی برپا می‌شود.

شاه حسین گویان در آذربایجان شرقی

شاه ‌حسین ‌گویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی و به طور گسترده در تبریز برگزار می‌شود.

این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخ‌سی» می‌گویند که کوتاه‌ شده واژه «شاه‌حسین» است.

قدیمی ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری‌ها  مراسم «شاخسی-واخسی» است. ریشه لغوی شاخسی واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آن را مخفف و تحریف شده‌ شاه حسین وای حسین می‌دانند.

مراسم شاخسی تقریباً در همه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند.

یکی از اعضای هیات با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می‌دهند؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.

این مراسم در شب‌های دهه‌ی اول محرم به اوج خود می‌رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می‌یابد.

شبیه خوانی

از معمول ترین آیین‌های عزاداری حسینی در آذربایجان شرقی شبیه خوانی است. شبیه خوانی صورتی از بازسازی وقایع کربلاست که در آن افراد به دو گروه اشقیا و امام خوان ها تقسیم می‌‏شوند. اشقیا با لباس سرخ و تیره و صدای ناهنجار و امام خوان ها با لباس سبز و صدایی دلنشین وقایعی چون شهادت حضرت عباس علیه السلام، حضرت علی اکبر علیه السلام، حضرت قاسم علیه السلام و امام حسین علیه السلام را به نمایش می‏‌گذارند.

شمع افروزی

شمع افروزی معمولاً در آذربایجان‌شرقی در بعدازظهر تاسوعا انجام می‏‌گیرد. این مراسم در شهرستان‌های تبریز، جلفا، مراغه، سراب، مرند با شکوه خاصی برگزار می‌شود. در برخی مناطق گاه گروهی از عزاداران گرد آمده و به ۳۵ تا ۴۰ حسینیه یا مسجد می‌‏روند و در مقابل هر یک تعدادی شمع می‏‌افروزند.

بازار بزرگ تبریز

بازار مسقف و تاریخی تبریز که سابقه اقتصادی، تجاری، سیاسی و فرهنگی آن بر کسی پوشیده نیست، در حوزه فعالیت های مذهبی هم سابقه طولانی مدت دارد که برگزاری آیین های گوناگون در روزهای محرم یکی از نمودهای عینی این خصوصیت بی همتا است.

بازار مسقف تبریز که از آغاز ماه محرم تا اربعین حسینی چهره ای متمایز و مشخص با نصب پرچم ها و علم مشکی رنگ سوگواری به خود می گیرد، از چنان سابقه برجسته و افتخارآمیزی بهره مند است که در برگ های گوناگون تاریخ آن، زوایای تنوع از عشق و علاقه مردم با ایمان و ولایی تبریز به خصوص بازاریان آن به اهل بیت علیهم السلام دیده می شود.

اوچ تیمچه لر (تیمچه های سه گانه) معروف به تیمچه “حاج شیخ” از جمله مکان های بازار بزرگ تبریز است که از اول ماه محرم به مدت ۱۳ روز و در اربعین حسینی میزبان عشاق اباعبدالله علیه السلام بوده و مراسم روضه خوانی به طور منظم در آن برپا می شود.

مراسمی که سابقه آن بر اساس گفته های مغازه داران تیمچه به بیش از ۱۵۵ سال پیش می رسد و می توان ادعا کرد که برگزاری چنین مراسم دینی، احتمالا در ایران بی بدیل و دست کم بی نظیر باشد.

عزاداری‌های بازار که هر ساله از ۸ محرم آغاز شده و تا ۱۲ محرم ادامه دارد، طبق برنامه زمان‌بندی و نوبت بندی وارد بازار شده و پس از عزاداری در دالان‌های اصلی، عزاداری نهایی به تیمچه مظفریه ختم می‌شود.

بازاریان، به صورت خودجوش فضای بازار تاریخی تبریز را برای عزاداری اباعبدالله الحسین علیه السلام فراهم می‌کنند و «مرثیه‌خوانی در تیمچه‌ها» و «توزیع نذری» از جمله مراسم‌های بازاریان در ایام محرم است.

توزیع نذری بازاریان در حاشیه عزاداری‌ها جلوه خاصی به بازار تبریز داده و توزیع چای و شیر و لقمه‌های کوفته تبریزی، نان و پنیر و سیب زمینی و تخم مرغ با آش بیشترین تعداد نذورات را به خود اختصاص داده است.

ذغال مالی

در ایام عزاداری گروهی از عزاداران بر چهره خود ذغال مالیده و آن را سیاه می‏‌کنند. این گروه که خود را تشنه لبان کربلا می‌‏نامند، در محلات شهرها و روستاها گشته و عزاداری می‏‌کنند.

پولکه تولاما

مراسمی که در برخی از نقاط شهرستان مراغه از جمله روستای فرج آباد در اولین ساعات روز عاشورا (ساعت یک شب) برگزار می‌شود و در طی آن مردم روستا در خرمن گاه روستا در حالی که گروه موسیقی (طبل و سنج و قره نی) می‌نوازند ضمن برافروختن مشعل و چرخانیدن آن در هوا مراسمی را برگزار می‌کنند.

علم بندی

در هر یک از محلات شهر مراغه دسته‌های عزاداری در اولین روز ماه محرم نسبت به برپاکردن علم اقدام می‌کنند. امروزه علم ها بیشتر فلزی‌اند. جهت برپاکردن آن از جرثقیل استفاده می‌شود. بستن علم آغاز مراسم سوگواری است.

علم جوشی در آذربایجان شرقی

مراسمی که در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرستان اهر برگزار می‌شود و در طی آن علم بسیار بلندی برداشته شده و در میان جمعیت به حرکت درآورده می‌شود.

شبیه این مراسم در برخی دیگر از شهرستان‌های استان نظیر هشترود، کلیبر، مراغه و … برگزار می‌شود.

مجله اینترنتی تحلیلک