اردبیل و عزاداری امام حسین علیه السلام
مراسم سوگواری ایام محرم همه ساله در اردبیل با شور خاصی برگزار می شود. بعد از مراسم طشت گذاری که از روز ۲۷ ذی الحجه به مدت سه روز برگزار می شود، از اول محرم شاهد برگزاری عزاداری سالار شهیدان در گوشه و کنار شهر می شویم.
هفته خوانلئق (مراسم هفته‌خوانی)
هفته خوانلئق یا هفته‌خوانی در شهر اردبیل بعد از عید سعید قربان شروع شده و همراه با حرکت کاروان امام حسین علیه السلام به سمت کربلا معمولاً دسته‌های عزاداری و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده به جهت آماده باش در منازل افراد هیئت جمع می‌شوند و کم کم به صورت مقدمه مراسم ویژه عزاداری ترکی آذربایجانی را در خانه ها شروع می‌کنند که این مراسم‌ها هر شب انجام می‌شود.
ضمن اینکه صاحب خانه آمدن موکب عزاداری محله به خانه‌اش را بسیار خوش یمن دانسته و به برکت این امر معنوی با دود کردن اسپند و با تبرک پرچم‌های عاشورایی و لباس تعزیه عزاداران، با وسواس و نظم خاصی میزبان سوگواران حضرت امام حسین علیه السلام می‌شود.
مسلم وفاتی (وفات جناب مسلم بن عقیل)
شهادت حضرت مسلم ابن عقیل سفیر قهرمان حضرت سید الشهدا علیه السلام و هانی بن عروه را اردبیلی‌ها بیش از یک قرن است که با مراسم خاصی و با برپایی دسته های عزاداری بزرگ می‌دارند.
در این روز خاص دسته‌های عزاداری با حضور زنجیر زنان محله دروازه (عالی قاپو) وارد مسیر محلات شش‌گانه اردبیل می‌شوند. در سی سال گذشته شبیه‌خوانی حضرت مسلم نیز انجام می‌شد که امروزه نیز انجام نمی‌شود.
تشت قویدی (مراسم تشت‌گذاری)
رسم «تشت گذاری» یا «تشت گردانی» از جمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است؛ در این آیین «تشت» نماد مشک سقای کربلا و آب نماد رود فرات است که به روی امام حسین علیه السلام و یارانش بسته شد.
مراسم تشت گذاری مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا و عمدتاً در شهرستان اردبیل برگزار می‌شود و تشت‌های آب را که رمزی از فرات است در مساجد و حسینیه‌ها می‌آورند. این سنت به پیروی از اقدام امام حسین علیه السلام و یادآور رفتار جوانمردانه او در مقابل سپاه حرّ است که به روایتی آن حضرت در روز ۲۷ ذیحجه، آب مشک‌ها را در تشت‌ها ریخته و تمام لشکر حرّ و اسبان آن ها را سیراب کردند.
در ارتباط با علل برگزاری مراسم تشت‌گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد؛ اعتقاد بر این است که با انجام این مراسم اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار می‌گیرد.
بر اساس روایت‌های تاریخی در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا، سربازان حرّ بن یزید ریاحی در منطقه‌ای به نام «زباله» راه بر کاروان بسته و حرکت آن را متوقف ساخته‌اند.
در این محل امام حسین علیه السلام علی رغم کمبود آب دستور می‌دهند تشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌ها پر شود که هم یاران امام و هم سربازان حرّ از آن استفاده کنند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند.
هرچند که مراسم تشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد، اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان‌های هم جوار همچون آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، آستارا، تالش و غیره نیز مورد توجه قرار گرفته است.
در فضای داخلی مساجد شهر اردبیل سکوهایی وجود دارد که روی آن ها تشت های بزرگ مسی و برنزی گذاشته می‌شود که این تشت‌ها نزد عزاداران حسینی از حرمت خاصی برخوردار است.
در طول سال روی جایگاه ویژه‌ای این تشت ها قرار دارد اما تا ۳ روز مانده به آغاز محرم در آیینی که خاص عزادارن شهر اردبیل بوده و به آن تشت گذاری گفته می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این آیین که حال و هوای خاص و اوج عشق به ساحت سیدالشهدا علیه السلام و تشنه لبان کربلا را گویاست در مدت ۳ روز و در تمام شهرها و روستاها به انجام می‌رسد تا از ابتدای محرم مردم به شکل رسمی عزاداری خود را در مساجد، تکایا و حسینیه‌ها انجام دهند.
محرم گئجه لری (شب‌های محرم)
شب‌های دهه اول ماه محرم الحرام مساجد هر شب از زمان‌های بسیار دور تا صبح باز است و خادمین مسجد و هیئت امنای مساجد با افتخار مشغول پذیرایی از عزاداران حسینی هستند.
البته شایان ذکر است این شش محله برای خود محله‌های کوچکی دارد که در اصطلاح بومی از آن ها با عنوان خولا یاد می شود. خولا در زبان ترکی آذربایجانی به معنی شاخه درخت است و در حقیقت به شعبه‌ای از آن محله گفته می شود.
هنگامی که عزاداران با یک سبک و سیاق خاصی وارد مسجد می‌شدند در جاهای خالی مسجد منتظر تمام شدن برنامه دسته قبلی می‌ماندند، بعد از اینکه دسته عزاداری قبلی که عزاداری خود را تمام می‌کرد با نظم و ادب خاصی می نشستند، بلافاصله جوانان و خادمین مسجد با سینی‌های بزرگ معمولاً چای و هر چیزی که به عنوان نذری در آن جا پخش می شد مشغول پذیرایی دسته قبلی می شدند.
بازار مراسمی (مراسم بازار)
این مراسم از دیرباز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می‌شود و در اصل محله‌های شش گانه اردبیل به همراه شعبات خود در بازار اردبیل طی برنامه‌های کاملاً ویژه مشغول عزاداری می‌شوند.
بیوک جامعی پژوهشگر و کارشناس تعزیه با اشاره به قدمت عزاداری حسینی اردبیلیان که به عصر صفویه بر می گردد، از نظم و انضباط خاص آن می گوید و می افزاید: شبکه بندی شهر اردبیل به ۶ محله اصلی شامل محلات سرچشمه، عالی قاپو، گازران، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی که هر کدام دارای ده ها شعبه از محلات کوچک تر هستند با تعیین دقیق زمانبندی عزاداری های این محلات از جمله برنامه های طراحی شده در قرون گذشته است که تاکنون همچنان پایدار است.
نوبت نخست
روز دوم محرم محله گازران مسیری را جهت عزاداری طی می‌کند. شایان ذکر است هر محله برای خود یک پرچم مخصوص بسیار قدیمی دارد که این علم توسط یک فرد ظاهر الصلاح و شناخته شده در پیشاپیش دسته حرکت می‌کند و گاهی این پرچم‌ها نشانگر قدمت محله مورد نظر و اعتبار مراسم های عزاداری محسوب می‌شود.
نوبت دوم
روز سوم محرم الحرام است و نوبت محله دروازه (عالی قاپو) که مجالس خود را برپا کنند. محله دروازه یک پرچم بسیار قیمتی و قدیمی دارد که دسته چوبی آن همان پرچمی است که شاه اسماعیل صفوی آن را در جنگ چالداران با خود حمل می‌کرده است. به خاطر اینکه مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل در محله دروازه اردبیل واقع شده است و اصل این پرچم با اشیاء عتیقه و ظروف قیمتی به موزه ایران باستان انتقال داده شده است. ولی چوبه پرچم که با پوست آهو روکشی شده و پرچم گردی از ماهوت سبز بر سر آن نصب شده و در بقعه شیخ صفی نگهداری می‌شود.
نوبت سوم
نوبت بعد نوبت محله سرچشمه است. مردم محله با چراغ های مخصوص از جمله چراغ زنبوری به پیشواز عزاداران می رفتند و در جلوی دسته های عزاداری گوسفند و گاو قربانی می کردند و گوشت قربانی را در بین فقرا و نیازمندان تقسیم می کردند.
نوبت چهارم
هر گاه در میان روزهای نوبتی جمعه واقع شود. نوبت بعدی را با یک روز تعطیل دسته ها برنامه‌های خود را اجرا می‌کنند. پس در این صورت روز پنجم محرم نوبت عزاداری محله پیرعبدالملک است.
نوبت پنجم
نوبت به محله اوچدکان می رسد که برنامه های خود را اجرا کنند.
نوبت ششم
محله تاوار (طوی) که از محله اوچدکان شروع و مجلس آخر در محله چشمه باشی (سرچشمه) عزاداری پایان می‌یابد.
شام پایلیان گونی (مراسم شمع گذاری)
شام پایلیان گونی یا شام یاندرماخ، در اصل مراسم شمع‌گذاری است.
روز نهم محرم تاسوعای حسینی، از دسته‌های عزاداری سینه زنی و زنجیر زنی خبری نیست و مردم فقط در فکر خرید شمع نذری برای روز عصر تاسوعا هستند و در روز تاسوعا هم نذورات زیادی در سطح شهر توسط مردم عزادار در بین دسته ها و تعزیه داران پخش می‌شود و گفته می‌شود شب تا صبح برخی از ایستگاه‌های صلواتی آماده پذیرایی عموم عزاداران حسینی هستند.
مراسم شمع‌گذاری یکی از مراسم های جالب اردبیل است که مردم عزادار اکثراً با سربند مشکی و با پای پیاده در سطح شهر یا به صورت دسته جمعی و یا انفرادی مشغول روشن کردن شمع در مساجد اردبیل می‌شوند. روشن کردن شمع از گذشته‌ای بسیار دور در معابر و مساجد اردبیل به صورت رسمی بوده است. ظاهراً منظور از این کار روشن نگاه داشتن این معابر و اماکن مقدس بوده که زائران فراوان داشته است.
به جرات می توان گفت ۸۰ درصد مردم اردبیل در این روز شمع خریده و در جاهای مشخص که از قبل در مساجد و حسینه‌های اردبیل برای روشن کردن شمع تعبیه شده مشغول روشن کردن شمع می‌شوند.
عزاداری سنتی در روستاهای استان اردبیل
روستاهای اردبیل به دلیل دوری از مراکز شهرها و دسترسی کم به سیستم‌های صوتی و امکانات تعزیه، دارای مراسم های ویژه و به لحاظ هنر تعزیه و مباحث مردم شناسی از اهمیت بسیاری برخوردار هستند. بهزاد جماعتی ثمرین دانشجوی کارشناس ارشد مردم شناسی از عزاداری سنتی روستاهای اردبیل می گوید: روستاهای اردبیل حافظ اصالت و فرهنگ ناب رسم و رسومات گذشته اردبیل است.
دسته‌های عزاداری در روستاهای اردبیل با لباس‌های بلند مشکی و سربند مشکی و معمولاً زنجیر بر دست در جلوی مساجد و تکایا جمع می‌شوند و یکی از پیشکسوتان با صدای مظلوم حسین با صدای بلند مردم را دعوت به عزاداری می‌کند و بعد از فریاد بلند «دسته باشی» بزرگ محله، مردم نیز به صورت هم آوایی بعد از ایشان صدای مظلوم حسین را تکرار می‌کنند.
مراسم های شبیه خوانی در روستاهای اردبیل هر ساله با سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود که از اهمیت به سزایی برخوردار است.
عاشورا گئجه سی (شب عاشورا)
از عکس‌های گذشته اردبیل چنین بر می آید که مردم اردبیل در مراسم شمع گذاری با وسیله‌ای سنتی به نام «هیبه» که یک خورجین مخصوص دست بافت و نقش دار است در عصر تاسوعا شمع‌های خریداری شده را داخل آن می‌گذاشتند و هیبه را بر شانه خود انداخته و با نوای مظلوم حسین، عطشان حسین مشغول عزاداری می‌شدند و پس از اتمام و ختم مراسم شمع‌گذاری و توزیع شمع در مساجد مختلف مردم عزاداری جلوی تشت بر آب مساجد می‌ایستادند و دعا می‌خواندند و خواسته‌های قلبی خود بیان می‌کردند و در شب عاشورا شور و حال خاصی در بین مردم عزاداری است که اصلاً زبان از گفتن آن‌ها قاصر است.
شبیه‌خوانی معمولا توسط عده‌ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می‌شوند، موافق خوانان معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب اباعبدالله الحسین علیه السلام را اجرا می‌کنند. گویش آن ها ادبی بوده و به صورت نظم سخن می‌گویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می‌کنند.
مخالف خوان ها دسته دیگرند که نقش عمرسعد، شمر و لشکریان یزید را بازی می‌کنند و مطالب خود را معمولا به صورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک ادا می‌کنند، موسیقی به ویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقش اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه‌خوانی دارد.
شب عاشورا در تمام مساجد اردبیل روضه‌خوانی و عزاداری بر پا می‌شود، برای فردای آن روز معمولاً افرادی که در روز عاشورا در مراسم شبیه‌خوانی شرکت می‌کنند آماده مراسم شده و شب عاشورا مشغول تمرین نقش خود می‌شوند.
روز عاشورا فضای شهر اردبیل طوری است که انگار قیامتی به پا شده است.
تجمع مردم در مکان‌های مذهبی و شروع و حرکت دسته های عزاداری و پرچم‌های عاشورایی در سطح شهر شور و حال خاصی به عزاداران حسینی می‌دهد.
ساری حالوا (حلوا)
در مراسم‌های عزاداری اردبیل نذورات مختلفی از قدیم رسم بوده و بسیاری از این نذورات امروزه نیز در ایام محرم دیده می‌شود. پختن انواع آش نذری و توزیع در بین عزاداران حسینی، پختن انواع فطیر محلی و مهمتر از همه پختن چند نوع حلوای محلی به صورت سنتی است.
حلوایی که در روستاهای اردبیل پخت می‌شود به دلیل استفاده از گندم سبوس دار رنگی تیره و سوخته دارد و اغلب این حلوا به صورت نذری در مراسم های محرم و شبیه خوانی توسط مادرانی که نذر خاصی دارند پخت شده و در بین تعزیه داران توزیع می‌شود که به لحاظ مواد استفاده شده بسیار لذیذ و مقوی است و حلوایی که در اردبیل پخت می‌شود معمولاً به دلیل استفاده آرد سفید و زعفران رنگی کاملاً روشن و زرد رنگ دارد.
مجله اینترنتی تحلیلک
