همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک، در این بخش قصد داریم با معرفی اماکن گردشگری ایران در خدمت شما باشیم. امیدواریم که شما عزیزان بتوانید به این اماکن زیبا سر بزنید و خوشحال می شویم که تجربه های خودتان را با ما به اشتراک بگذارید. این مطلب به معرفی زیگورات چغازنبیل در شهر شوش استان خوزستان اختصاص دارد.

زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل اولین اثر ثبت شده در فهرست یونسکو است. این محوطه تاریخی اثری جامانده از دوران حکومت ایلامی با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. این معبد در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و در ساحل رود دز بنا شده است.

شهر اونتاش شهری آئینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش نپیریشا ساخته شده و به خدایان بزرگ ایلامی، نپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می‌گردد.

باستان‌شناسان برای این مجموعه تاریخی، عملکرد دفاعی قائل نشده‌ا‌‌ند. ذیقَورَّت با تشدید بر روی حروف “ق” و “ر” کلمه‌ای اکدی است. در ایران تلفظ این کلمه از گزارشات گیرشمن گرفته شده و عموماً زیگورات نوشته شده و به معنای بلند و برافراشته ساختن است. واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جزء “چغا” به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد است. گویا قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می کرده است.

معرفی زیگورات چغازنبیل

تصویر بنیان‌گذار چغازنبیل –اونتاش نپیریشا– بر روی سنگ همراه با مجسمه‌ مفرغی همسرش ملکه نپیراسو  (Napirasu) هم‌اکنون در موزه‌ لوور پاریس نگهداری می‌شوند. مجسمه‌ ملکه، وی را در حال عبادت در برابر خدایان نشان می‌دهد. همچنین بر روی دامن ملکه نام وی به همراه چند دعا به خط میخی درج شده است.

در فاصله سال های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ میلادی با توجه به فعالیت های گسترده شرکت‌های نفتی خارجی در منطقه و بررسی‌های زمین‌شناسی که توسط کارشناسان این شرکت‌ها صورت می‌گرفته، یکی از کارشناسان شرکت نفت در محوطه چغازنبیل، آجرنوشت‌هایی می‌یابد و آن را به هیئت باستان‌شناسی مستقر در شوش به سرپرستی دومکنم تحویل می دهد.

خواندن این آجرنوشته امکان شناخت یکی از شهرهای ایلامی به نام‌ دوراونتاش را فراهم می‌کند. پس از دومکنم، گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی حفاری های چغازنبیل را ادامه می دهد. از سال ۱۳۷۸ کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی این محوطه به سرپرستی دکتر بهزاد مفیدی ادامه یافت.

محوطه معبد چغازنبیل در تاریخ ۴ آبان ۱۳۵۸ به عنوان اولین اثر ثبت شده ایران در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. اهمیت این محوطه‌ تاریخی به عنوان مهم‌ترین اثر به ‌جای ‌مانده از دوران حکومت ایلامی، قدمت ٣٠٠٠ ساله‌ آن همراه با جاذبه‌های طبیعی از جمله عوامل مؤثر در به ثبت‌ رسیدن این مجموعه به‌ عنوان میراث جهانی بوده‌اند.

فرسایش طبیعی و خسارت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیب‌های فراوانی را متوجه این شهر کهن نمود. برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال ١٩٩٨ میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و مؤسسه‌ کراتره فرانسه (مؤسسه‌ی بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه‌ تاریخی زیگورات چغازنبیل در زمینه‌های مختلف علمی صورت گرفت.

بیشتر بخوانید: معرفی استان خوزستان / به همراه نقشه استان و شهرستان ها

زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفت‌تپه قرار گرفته است. معبد ایلامی چغازنبیل بر روی تپه‌ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است. این معبد توسط اونتاشگال پادشاه ایلامی‌ها در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شده و آن را به خدای اینشوشینک اختصاص داده است. بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است. این بنا از خشت خام ساخته شده است و روکشی از آجر دارد. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و چندین مجسمه از انسان و حیوان به دست آمده است.

مجموعه تاریخی چغازنبیل با وسعتی در حدود صد هکتار از یک بنای مطبق مرکزی (با قاعده مربع شکل، طول اضلاع خارجی حدود ۱۰۵ متر و احتمالاً در ۵ طبقه با ۵۲ متر ارتفاع) که در گذشته ذیقورات نامیده می‌شده، سه حصار جداگانه (حصارهای درونی، میانی و بیرونی)، معابد، کاخ‌ها (کاخ آرامگاه ها)، مخزن آب، خانه‌های مسکونی و محل انبار مصالح تشکیل شده است.

در ساخت مجموعه بناهای این اثر از خشت (با بیشترین حجم استفاده در برپایی هسته مرکزی بناها)، آجر (در سه نوع ساده، لعابدار و کتیبه دار)، ملات‌های گچ، قیر و گل به طور گسترده و از مصالحی مانند شیشه، سنگ، چوب و سفال نیز به شکل محدودتر و در مکان‌های خاص استفاده شده است. این شهر در سال ۶۴۰ پیش از میلاد توسط آشوربانی پال، پادشاه آشور تصرف و ویران شد. کاوش‌های گسترده در این محوطه باستانی توسط رومن گیرشمن، باستان‌شناس فـرانسـوی در دهه‌های پنجاه و شصت میلادی صورت گرفت.

در بین‌النهرین اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می‌کند. مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می‌کردند تا در آن زندگی کنند که گاه به شکل زیگورات بود. معابد کوچک‌تری هم ساخته می‌شد تا مردم هدایا و پیشکش‌های خود را تقدیم خدایان کنند.

زیگورات (Ziqqurat) ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات‌ها در بین‌النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله‌ی سال‌های ٢٢٠٠ تا ۵۵٠ قبل از میلاد ساخته شده‌اند.

در مورد فلسفه‌ وجودی زیگورات‌ها سه نظریه عنوان شده است:

• آن‌ها برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری ساخته می‌شدند.
• این زیگورات‌های سترگ تقلیدی از کوه‌های مقدس دور تا دور فلات ایران بود. بنابراین اگرچه پیدایش این بناها در خاک بین‌النهرین بود لیکن الهام‌بخش آن‌ها ایران و معنای آن‌ها از این سرزمین گرفته شده بود.
• زیگورات نردبان صعود به آسمان بوده است. پس از چند هزار سال هنوز هم تعدادی از این زیگورات‌ها یافت می‌شود. به عنوان مثال زیگورات اور در جنوب بین‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران. زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگ‌ترین زیگورات جهان هستند.

محدوده‌ حکومت ایلامی‌ها خوزستان، لرستان، پشت‌کوه و کوه‌های بختیاری بود که از غرب به دجله، از شرق به قسمتی از پارس، از شمال به راه بابل و همدان و از جنوب به خلیج فارس محدود می‌شد و پایتخت آن شهر باستانی شوش بود.

با به حکومت رسیدن اونتاش نپیریشا (Untash Napirisha) در قرن ١٣ قبل از میلاد (١٣۴٠–١٣٠٠ قبل از میلاد)، چغازنبیل به عنوان پایتخت مذهبی و سیاسی ایلامی‌ها در نزدیکی رود دز ساخته شد و دوراونتاش (Dur Untash) نامیده شد. دوراونتاش به معنای قلعه‌ اونتاش است. در بعضی از متون به خط میخی این شهر ال‌اونتاش (Ul Untash) ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است.

این شهر از سه حصار تو در تو خشتی تشکیل شده و دروازه‌ اصلی آن بر روی حصار بزرگ در ضلع شرقی قرار دارد. در حد فاصل حصار اول و دوم کاخ‌های شاهی و آرامگاه‌های سلاطین ایلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه‌خانه‌ی آب دیده می‌شود که جزو قدیمی‌ترین تأسیسات آب‌رسانی به شمار می‌رود. آب آن از رودخانه‌ کرخه در فاصله‌ چهل و پنج کیلومتری از طریق کانالی تأمین می‌شد. در مرکز حصار سوم معبد اصلی (زیگورات) قرار دارد.

زیگورات چغازنبیل معبد اصلی (زیگورات) مربعی به ضلع ١٠۵ متر است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. اصل این معبد با به‌ کارگیری میلیون‌ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع ۵٢ متر ساخته شده بود که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است.

به غیر از طبقه‌ اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پر شده بودند. طبقه‌ پنجم که مرتفع‌ترین طبقه محسوب می‌شد و تنها کاهن‌ها و خانواده‌ شاهی اجازه‌ ورود به آن طبقه را داشتند، جایگاه قراردادن خدای اینشوشینک (god Inshushinak) یا خدای خاص شهر شوش بود. در حقیقت اونتاش، پادشاه ایلامی، این بنا را برای اینشوشینک ساخت. ایلامی‌ها معتقد بودند که هنگام غروب، خدایشان از آخرین طبقه‌ زیگورات به آسمان پرواز می‌کند و روز بعد باز می‌گردد.

بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است:

«من اونتاش، پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش هستم. پس از آن که مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در این‌جا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آن‌چه شاهان پیش ساخته‌اند، نبود و آن را به خدای اینشوشینک مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه‌ ایشان شود و لطف و عدل اینشنوشینک در این‌جا برقرار بماند.»

آب رسانی به چغازنبیل یکی از شگفتی‌های این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل می‌گذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایین‌تری از سطح دشت است (در برخی مکان ها ۶۰ متر پایین‌تر) امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه نبوده است.

بنابراین شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت کانالی به طول ۴۵ کیلومتر می‌دهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده‌، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور می‌کند به چغازنبیل می‌رسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است، آب را در حوضچه‌های ته نشینی بزرگ و کوچکی می‌ریخته‌اند و با گذر از تنبوشه‌ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، تصفیه کرده و گل آن را جدا می‌کردند! شاید این یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه‌های آب جهان باشد.

در اطراف معبد و بر روی کف اصلی، دو سکوی مدور بریده مشاهده می‌شود که نظرات مختلفی در مورد آن‌ها ابراز شده، برخی آن‌ها را قربانگاه و برخی دیگر مربوط به ستاره‌شناسی و ساعت خورشیدی دانسته‌اند. در موزه‌ لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی (Sacrificial Table) از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این جایگاه است.

دور تا دور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می‌شوند. اندازه، دقت و ظرافت بالای به‌ کار رفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره‌ ایلامی دارد.

امیدواریم از مطالعه معرفی زیگورات چغازنبیل لذت برده باشید.

مجله اینترنتی تحلیلک