همراهان عزیز مجله اینترنتی تحلیلک؛ میخواهیم در این مطلب با زندگینامه علامه مجلسی (محمد باقر مجلسی) بیشتر آشنا بشویم.

زندگینامه محمد باقر مجلسی ملقب به علامه مجلسی

تولد علامه مجلسی

محمد باقر، سومین پسر دانشمند ملا محمد تقی مجلسی در سال ۱۰۳۷ قمری در دارالعلم اصفهان متولد شد. ولادت او با آخرین سال سلطنت شاه عباس اول صفوی مصادف است. پدر ایشان که مشهور به «مجلسى اول» هستند از بزرگان و مجتهدان سرشناس عصر خویش و از شاگردان شیخ بهایی، ملا عبدالله شوشتری و میرداماد بود. مادرش، دختر صدرالدین محمد عاشوری قمی است که از خاندان علم و فضیلت به شمار می‌روند. علامه مجلسی دارای ۳ همسر بود که از آنها صاحب ۴ پسر و ۵ دختر گردید.

شهرت این خاندان به نام مجلسی را به دلیل داشتن مجالس پر شور توسط جد آنان یا به دلیل تخلص مجلسی در اشعار جدش دانسته‌اند. نقل دیگر آن است که چون محمدتقی در روستای «مجلس» اصفهان می‌زیسته است، این خاندان به مجلسی معروف گردیدند.

بیشتر بخوانید: زندگینامه محمد تقی جعفری

نیای خاندان علامه مجلسی حافظ ابونعیم اصفهانی از محدثان و حفاظ است. پدربزرگ محمد باقر، ”ملا مقصود“ نیز اهل شعر، ادب و فضل بوده است. جده پدری مجلسی دختر کمال الدین شیخ حسن عاملی نطنزی اصفهانی است. محدث نوری برادران مجلسی، میرزا عزیزالله و ملا عبدالله را ستوده است. آمنه بیگم مشهورترین خواهر مجلسی همسر ملا صالح مازندرانی و عالم دینی بوده است.

تحصیل علامه مجلسی

علّامه مجلسى از همان اوان کودکى با هوشى سرشار و استعدادى خدا داد و پشت کارى مخصوص، به تحصیل علوم متداوله عصر پرداخت. چون در سایه تعلیمات و مراقبت پدر علّامه‏ اش که خود نمونه کامل یک فقیه بزرگ و عالم پارسا بود، شروع به کار نمود، در اندک زمانى مراحل مختلف علمى را یکى پس از دیگرى طى کرد. از همان سنین جوانى آثار نبوغ از سیمایش آشکار بود، و هر کس او را می دید آینده درخشانى را برایش پیش بینى می کرد.

وی بعد از تکمیل تحصیلات خود در فنون و علوم مختلف، با واقع بینى مخصوصى، به تحقیق در اخبار اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخت، و با استفاده از شرائط مساعد و قدرت سلطان وقت شاه سلیمان‏ صفوى، به جمع ‏آورى کتاب هاى مربوطه و مدارک لازمه، از هر مرز و بومى که بود، همت گماشت.

آنگاه براى تأمین هدف بزرگ و منظور عالى خود و مسئولیتى که به عهده گرفته بود، یک دوره کامل اخبار روایات ائمه اطهار را در هر باب و هر موضوعى از نظر گذرانید. سپس در زمانى که درست وارد چهل سالگى عمر گران بهایش شده و به کمال عقل رسیده بود، با بنیه‏ اى سالم و نشاطى عجیب و دانشى پر مایه و اطلاعى وسیع، دست به یک اقدام دامنه دار و اساسى زده، شالوده بناى عظیمى را پى ریزى کرد.

با تکمیل این بناى محکم و تأمین آن منظور ضرورى که همانا تألیف کتاب بزرگ «بحار الأنوار» است نام نامیش در همه جا پیچید و آوازه فضل و علم و همت بلندش در سراسر دنیاى اسلام به گوش دوست و دشمن و عالى و دانى رسید. به طورى که در حیات خودش آثار قلمى و فکریش، در اقصى نقاط دنیاى اسلام و بلاد کفر منتشر گشت، و همچون قند پارسى به بنگاله بردند.

بیشتر بخوانید: زندگینامه شهید بهشتی

استادان و شاگردان علامه مجلسی

ظاهرا علامه مجلسی بیش از هر استاد دیگری نزد پدرش محمد تقی مجلسی آموزش دیده است و از آنجا که پدرش از شاگردان شیخ بهایی بود، می‌توان از تاثیر اندیشه‌های شیخ بهایی بر علامه مجلسی به واسطه پدرش محمد تقی مجلسی سخن راند. افزون بر آن محمد باقر مجلسی از بسیاری از علمای دوران خود حدیث شنیده و از آنان اجازه روایت داشت که از مهم‌ترین این افراد باید به ملا صالح مازندرانی، ملا محسن فیض کاشانی و شیخ حر عاملی اشاره کرد.

محمد باقر مجلسی، شاگردان بسیار و مجالس درس متعددی داشته است. برخی منابع، شاگردان او در مجالس درسش را بالغ بر هزار تن ذکر کرده‌اند.(۱) از بین شاگردان علامه برخی از مشاهیر علمای شیعه تربیت شدند که از آن جمله می‌توان به میرزا عبدالله افندی اصفهانی، سید نعمت الله جزایری، شیخ عبدالله بحرانی، محمد بن علی اردبیلی، میر محمد حسین خاتون آبادی (نوه دختری‎ ایشان) و سید ابوالقاسم خوانساری یاد کرد.

جایگاه علمی علامه مجلسی

علامه مجلسی در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه تخصص داشت و به نگارش آثاری در این زمینه‌ها پرداخت. او نویسنده‌ای بسیار پر کار بود و بر اساس برخی محاسبات، در طول حیات علمی خود (بعد از دوران بلوغ) به طور متوسط روزانه ۶۷ سطر می‌نوشت که هر سطر به طور متوسط ۵۰ کلمه داشته است. (۲)

بیشتر بخوانید: زندگینامه ملاصدرای شیرازی

بحارالانوار و سایر آثار حدیثی

علامه مجلسی بیش از هر چیز به نگارش مجموعه‌های حدیثی علاقه داشت و از میان کتاب‌های او بحارالانوار‌ که مجموعه بزرگی از احادیث امامان شیعه است،‌ بیش از همه شهرت دارد. بازگشت به متون حدیثی و جمع آوری مجموعه‌های حدیثی و نیز شرح کتب حدیثی گذشتگان، جریانی بود که در دوران صفویان رواج یافت و ریشه در تلاش علمای شیعه برای پاسخ‌گویی به نیازهای عقیدتی دوران خود داشت. نگارش کتاب بحارالانوار نیز بخشی از توجه عمومی علمای دوران به حدیث و حدیث نگاری بود.

بحارالانوار شامل همه دانش‌های بشری بود که در کلام امامان بازتاب یافته بود و نقش دایره‌المعارف شیعی را در دوران خود ایفا می‌کرد. علمای این دوران و از جمله علامه مجلسی با این نگره که همه علوم منشا الهی دارد و ردپای همه آن‌ها را در سخن امامان می‌توان یافت به تالیف چنین آثاری دست زدند.

بازسازی حدیث شیعه تلاشی بود برای در دسترس همگان قرار دادن اندیشه معتبر دینی (که پیش از همه در احادیث امامان متبلور شده) و فراهم کردن متونی که به پرسش‌های شیعیان پاسخ دهد و آنان را از پرداختن به عرصه‌ها و علوم انحرافی مانند فلسفه و تصوف بی‌نیاز کند. از همین روست که عملکرد علامه مجلسی در تالیف مجموعه‌های حدیث شیعه معمولا همچون عملی در تقویت مذهب تشیع ارزیابی شده و از او همچون احیا کنند مذهب تشیع یاد شده است.

مجموع آثار عربی علامه مجلسی را تا ۱۰ عنوان ذکر کرده‌اند که پر حجم‌ترین آن‌ها بحارالانوار است که حدود ۷۰۰ هزار سطر داشته و در یکی از چاپ‌های آن، ۱۱۰ جلد است. علامه مجلسی به شرح مجموعه‌های حدیثی کهن شیعه نیز پرداخت و در این شرح‌ها مباحث مختلف فقهی و غیر از آن را بررسی کرد. او شرحی نوشت بر کتاب الکافی و آن را مرآه العقول نام گذارد. وی همچنین شرحی بر کتاب تهذیب الاحکام نوشته شیخ طوسی نگاشت به نام ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار. از دیگر آثار علامه مجلسی باید به شرح چهل حدیث، الفوائد الطریفه فی شرح الصحیفه در شرح صحیفه سجادیه، رساله اعتقادات، رساله اوزان، و کتاب الوجیزه فی الرجال اشاره کرد.

زندگینامه علامه مجلسی

فارسی‌ نگاری محمد باقر مجلسی

علامه مجلسی کتاب‌ها و رسالات متعددی به زبان فارسی نگاشت که تعداد آن را تا ۴۹ کتاب و رساله شمرده‌اند. نگارش رسالات فارسی با هدف ترویج علوم دینی بین مردم عادی انجام می‌شد و رویه‌ای بود که مدتی پیش از علامه مجلسی آغاز شده بود، اما آثار مجلسی از شهرت بیشتری برخوردار شد و با استقبال بسیاری از فارسی زبانان همراه گشت.

از جمله آثار فارسی محمد باقر مجلسی می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد:

• عین الحیاه که شرحی است بر وصیت پیامبر به ابوذر مشتمل بر پندهای اخلاقی
• مشکاه الانوار در باب قرآن و دعا، فضیلت قرائت و ثواب آن
• حیاه القلوب در باب سرگذشت پیامبران، زندگانی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و درباره امامت
• جلاء العیون در باب تاریخ و مصائب چهارده معصوم علیهم السلام
• حلیه المتقین در باب آداب معاشرت و مستحبات زندگی روزانه فردی و اجتماعی
• حق الیقین در اعتقادات
• تحفه الزائر در باب زیارات پیامبر اکرم و ائمه معصومین

صوفیه

علامه همانند برخی دیگر از فقیهان آن عصر، در آثار خود به نقد روش صوفیه پرداخت و اندیشه‌ها و عادات و آدابشان را مغایر با تعالیم امامان شیعه ارزیابی کرده است. عدم پایبندی به احکام دینی، رواج یافتن آداب و آیین‌های غیر شرعی از قبیل حلقه‌های ذکر و سماع و تفسیر باطن گرایانه از دین و متون دینی از جمله مسائل مورد انتقاد علامه مجلسی در رفتار و اندیشه صوفیان است.

چنان که از برخی نوشته‌های علامه مجلسی بر می‌آید و برخی نویسندگان معاصر نیز بر آن تاکید کرده‌اند علامه با ریاضت و تهذیب نفس، اگر همراه با رعایت آداب دینی و جمع بین ظاهر و باطن دین باشد مخالفتی نداشته است و مسئله اصلی برای وی پایبندی به احکام شرعی بوده است.

از همین روست که برخی از علمای شیعه مانند شیخ صفی الدین اردبیلی، سید علی بن طاووس، ابن فهد حلی، شهید ثانی، شیخ بهایی و پدرش محمد تقی مجلسی را از صوفیه امامیه دانسته و آنان را ستوده (و میان صوفیه شیعه و صوفیه‌ای که از اهل سنت پیروی کرده‌اند فرق گذارده) و خود در جاهایی از آثار خود به ارائه تفاسیری عرفانی از احادیث امامان دست یازیده است.

بیشتر بخوانید: زندگینامه شهید سیدعلی اقبالی دوگاهه ملقب به سلطان پرواز

علامه مجلسى و منصب شیخ الاسلامى

علامه مجلسی از سال ۱۰۹۸ در زمان شاه سلیمان صفوی و در حالی که ۶۱ ساله بود به منصب شیخ الاسلامی رسید. بعد از مرگ این پادشاه و جانشینی سلطان حسین، مجلسی از سوی پادشاه جدید بر منصب شیخ الاسلامی ابقا شد. شیخ الاسلام در دوران صفویان علاوه بر دریافت وجوهات شرعی به نظارت بر اجرای احکام شرعی و دستگاه قضاوت، اداره امور مدارس و مساجد و زیارتگاه‌ها و تعیین ائمه جمعه و سایر مسائل مذهبی کشور می‌پرداخت.

یکى از کارهاى معروف علّامه مجلسى این است که وى متصدى شکستن بت هاى هندوها در دولتخانه شاهى بود. این واقعه را معاصر او میر عبدالحسین خاتون‏ آبادى در وقایع ماه جُمادَى الأوُلىٰ سال ۱۰۹۸ در تاریخ خود «وقایع السِّنین» نگاشته است.

همچنین محدّث بزرگوار سید نعمت اللَّه جزائرى که از شاگردان مشهور علّامه مجلسى است در کتاب «مقامات» می نویسد: به استاد ما خبر دادند که بتى در اصفهان هست که کفار هند آن را پنهانى می پرستند. استاد هم دستور داد آن را خُرد کنند. بُت پرستان هند حاضر شدند مبالغ هنگفتى به شاه ایران بدهند که نگذارد آن بُت شکسته شود و اجازه دهد آنها بُت مزبور را به هندوستان ببرند، ولى شاه ایران (شاه‏ سلیمان صفوى) نپذیرفت. وقتى بت شکسته شد، خادمى که ملازم و مراقب آن بت بود، تاب نیاورد ریسمانى بگردن خود آویخت و خودکشی کرد.

در همین سال که علّامه مجلسى با تألیف کتاب «بحار الانوار» و دیگر کتب نافع و مؤثر خود و نفوذ روز افزونش، شخصیّت ممتاز و مقام علمى و عملیش زبانزد خاص و عام بود، تا جایى که ارکان دولت و شخص شاه صفوى نیز تحت تأثیر جامعیّت و موقعیّت وى قرار گرفتند، از میان آن همه دانشمندان مشهور که در اصفهان و سایر شهرهاى ایران می زیستند، فقط او که در آن موقع شصت و یک سال داشته است، از طرف شاه سلیمان صفوى به منصب شیخ الاسلامى که بزرگترین مقام دینى بود برگزیده شد و تا پایان عمر نیز در این سمت باقى بود…

علّامه مجلسى با احراز منصب شیخ الاسلامى قدرت مهمى به هم زد، و از آن فرصت، حداکثر استفاده را نمود و تا سر حدّ امکان، در رونق و رواج علم و حدیث شیعه، و حمایت از اهل علم و مردم بى ‏پناه و امر به معروف و نهى از منکر و محدودیت بیگانگان اسلام، و مبارزه با ظلم و زورگویى که پیش از وى کسى قدرت جلوگیرى آن را نداشت کوشید، و به همین جهت او یگانه ملجأ ستمدیدگان و مایه امید بى‏ پناهان و خانه او مجمع فضلاء هر دیار اعم از عرب و عجم بود، و به بهترین وجه از طالبان علم و فضل دستگیرى و دلجویى می نمود.

دانشمند محقّق متتبّع مرحوم سید عبداللَّه شوشترى در آخر اجازه کبیره از پدرش نورالدین و او از پدرش محدّث مشهور رسید نعمت اللَّه جزائرى که از شاگردان دانشمند علّامه مجلسى بوده است نقل میکند که گفته است: چون علّامه مجلسى اقدام بتألیف کتاب «بـِحارُ الأنوار» نمود و همه جا در جستجوى کتب قدیمه بود و سعى بلیغ براى به دست آوردن آنها مبذول می داشت، به وى خبر دادند کتاب «مدینه العلم» شیخ صدوق در یکى از شهرهاى یمن است.

علّامه مجلسى هم موضوع را به اطلاع شاه (گویا شاه سلیمان صفوى) رسانید. شاه نیز یکى از امراى دولت را با هدایاى بسیار به منظور به دست آوردن کتاب مزبور، به یمن فرستاد؛ به علاوه پادشاه صفوى قسمتى از املاک مخصوص خود را وقف تألیف‏ بحار الانوار و استنساخ آن و هزینه طلاب علوم دینیه کرده بود»!

وفات علامه مجلسى‏

علّامه مجلسى بعد از یک عمر گران بها و تعلیم و تربیت صدها شاگرد دانشمند، و تألیف و تصنیف و ترجمه ده‏ ها کتاب سودمند و مؤثّر دینى به عربى و فارسى، و آن همه آثار خیرى که از خود به یادگار گذارد، مطابق نقل «رَوضات الجنّات»… در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال ۱۱۱۰ هجرى، اوائل سلطنت شاه سلطان حسین صفوى در سنّ هفتاد و سه سالگى چشم از این جهان فانى فرو بست و روح پر فتوحش به آشیان جـِنان پرواز نمود، و در مسجد جامع اصفهان پهلوى پدر علّامه‏ اش ملّا محمد تقى مجلسى مدفون گردید.

منابع:

۱.قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۱۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۲، ص۱۳.

۲.طارمی، علامه مجلسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۹-۱۲۰.

۳.بلاغی، سید عبدالحجت، «شرح احوال علامه مجلسی»، تصحیح علی صدرایی خویی، ‌در مجله میراث حدیث شیعه، دفتر چهارم، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۸ش.

مجله اینترنتی تحلیلک