معاملات در بازارهای مشتقه نسبت به بازار نقدی سرعت و قدرت نقدشوندگی بیشتری دارند و همینطور هزینه کمتری نیز در بازار به وجود می آورند.

به دلیل مشروع بودن نرخ شناور از نظر اسلام این ابزار در کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان و ایران

اوراق مشتقه بر اساس قرارداد بین افراد ایجاد می‌شود. این قرارداد در حال حاضر ساز و کار قانونی و مشخصی دارد.

قبلا این قراردادها به صورت توافق بین افراد بود و مردم می توانستند محصولات و دارایی های خود را بفروشند و نیازهای خود را تامین کنند.

این توافق ها به صورت تحویل کالا در آینده ولی پرداخت هزینه آن در اکنون بود و یا برعکس این حالت که مانند ابزار مشتقه امروز است.

اولین بازار رسمی ابزار مشتقه در بازار حق تقدم شیکاگو سال ۱۹۷۳ بود. ابزارهای مالی در این بازار آغاز به فعالیت کردند و به تدریج در بقیه بازارها نیز فعال شدند.

در ایران، بازار اوراق مشتقه از سال ۱۳۸۷ در بورس کالا آغاز شد و معاملات قراردادهای آتی شامل کالاهای مفتول مس، شمش طلا و سکه طلا راه‌اندازی شد. در سال‌های بعد، کالاها و ابزارهای دیگری نیز به این بازار اضافه شده و هم‌اکنون نیز مورد معامله قرار می‌گیرند.

بازارهای مشتقه

قراردادهای مشتقه در دو بازار مختلف ایجاد و مورد معامله قرار می‌گیرند، بازار بورس و بازار خارج از بورس:

• بورس، بازار سازمان‌ یافته‌ای است که از نظر فیزیکی مکان معینی داشته و عرضه و تقاضا تعیین‌ کننده قیمت، در این بازار است. قراردادها در بورس به شکل استاندارد و دارای قوانین منظم است و قیمت‌های مربوطه برای تمام کسانی که وارد بازار می‌شوند یکسان است. قراردادهای بورسی دارای شرایط و ویژگی‌های یکسان هستند و در بورس‌های مربوط به اختیار معامله و یا بورس‌های مربوط به قراردادهای آتی معامله می‌شوند.
• در کنار بازارهای سازمان‌یافته بورس، مجموعه‌ای از بازارها وجود دارند که برخلاف بورس‌ها که از نظر فیزیکی مکان معین دارند، به صورت شبکه‌ای مبنی بر ارتباطات تلفنی و رایانه‌ای هستند. معمولاً مکالمات تلفنی در فرابورس‌ها ضبط‌ شده و در دعاوی حقوقی با موارد اختلاف برانگیز بین معامله‌کنندگان، مورد استناد قرار می‌گیرند.

انواع ابزار‌های مشتقه

ابزار‌های مشتقه را می‌توان با توجه به نوع دارایی پایه به دو دسته‌ی مالی (هر‌گونه ابزار مالی، ارز، شاخص، سهام، نرخ سود، اوراق بهره و…) و کالایی (کالا یا شاخصی بر حسب کالا) تقسیم کرد.

معمول‌ترین دسته‌بندی ابزار‌های مشتقه شامل قرار‌داد‌های سواپ‌ (Swap)، قرار‌داد‌های آتی (Future Contract)، قرار‌داد‌های اختیار معاملات (Options) و پیمان آتی (Forward Contract) است.

قرارداد آتی یا فیوچرز

قرارداد آتی توافق نامه‌ای بر مبنای خرید و فروش دارایی در زمان معینی در آینده و با قیمت مشخص است. مشخصات و ویژگی‌های کالا، تاریخ و قیمت قراردادهای آتی از جمله مواردی هستند که توسط ضوابط بازار بورس تعیین می‌شوند و قراردادهای آتی عملاً استاندارد شده هستند.

کسی که متعهد به خرید شده است، اصطلاحاً گفته می شود که “موضع معاملاتی خرید یا پوزیشن خرید (Long Position)” اتخاذ کرده است و کسی که متعهد به فروش شده است، اصطلاحاً گفته می شود که “موضع معاملاتی فروش یا پوزیشن فروش (Short Position)” اتخاذ کرده است.

هزینه کل معامله باید در تاریخ سررسید قرارداد آتی پرداخت شود، اما با توجه به اینکه در این صورت ریسک نکول طرفین قرارداد بالاست، وجهی به‌ عنوان “وجه تضمین” از طرفین دریافت و به‌ صورت روزانه پایاپای می‌شود.

بیشتر قراردادهای آتی منجر به تحویل فیزیکی کالا نمی‌شود و اکثر سرمایه‌گذاران قبل از رسیدن زمان تحویل کالا، موضع معاملاتی خود را می‌بندند.

اوراق مشتقه برای کنترل ریسک بازارهای مالی و کاهش آن به وجود آمده اند. تنوع اوراق که در این ابزار وجود دارد باعث می شود تا سرمایه گذاران امکان در نظر گرفتن گزینه های مختلفی برای پرتفوی سرمایه گذاری خود داشته باشند.

البته این بازار در ایران نیاز به توسعه بیشتری دارد.