این مطلب به درس پانزدهم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان ارقام بروج و کواکب اختصاص دارد.

درس ۱۵

ارقام بروج و کواکب

بروج اثنی عشر را در کتب فن به حساب جمل نویسند که از صفر شروع می شود و به یا ختم می گردد.^الف

صفر را در علم حساب و هندسه به شکل دائره کوچک بدین صورت می نویسند: “ه”، که با معنی لغوی آن نیک مناسب است، چه این که صفر به تثلیث اوّل و سکون وسط: خالی از هر چیز است؛ و آدم تهیدست را صفرالیدین گویند.

علم الهدی سید مرتضی، در مجلس بیست و هفتم از کتاب امالیش معروف به غررودرر، روایتی از جناب رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم بدین صورت نقل کرده است:

“نافع عن ابی اسحاق الهجری عن ابی الأحوص عن عبدالله بن مسعود عن النبی -صلّی الله علیه و آله و سلم- انه قال: إن هذا القرآن مأدبه الله فتعلموا مأدبته ما استطعتم، و ان اصفر البیوت لبیت -لجوف خ ل- اصفر من کتاب الله.”

یعنی این قرآن ادبستان خدا است پس تا می توانید از آن ادب فرا بگیرید که تهی ترین خانه ها خانه ایست که از کتاب خدا تهی است.

صفر را در کتب هیئت و نجوم و زیجات بدین صورت می نویسند “ها”. پس در بیان بروج: “ها” یعنی برج حمل؛ و “ا” یعنی برج ثور؛ و “ب” یعنی برج جوزاء؛ و “ج” یعنی برج سرطان؛ و هکذا تا آخر که “یا” برج حوت می شود. پس همیشه عدد بروج به حسب حساب ابجدی یک شماره از عدد ابجدی زیاده است یعنی “ب” که دو است رقم برج سه است و علی هذا القیاس.

چون طول کوکب بعد آن از اولین جزء برج حمل تا آخرین جزء برج حوت از دائره منطقه البروج است، هرگاه از تقویم کوکبی خبر دهند عدد اوّل آن برج و ثانی آن درجه و ثالث آن دقیقه و رابع آن ثانیه و خامس آن ثالثه خواهد بود. مثلاً تقویم شمس را در وقتی معین استخراج کرده ایم، نتیجه این ارقام حاصل شده است: ط یو کز مح لج یعنی جدی ۱۶ درجه و ۲۷ دقیقه و ۴۸ ثانیه و ۳۳ ثالثه.

و هرگاه از عرض و بعد کوکب خبر دهند، عدد اوّل ارقام درجه خواهد بود و باقی بهمان وزان مذکور دقیقه و ثانیه و ثالثه و هکذا تا بدان قدر که حاجت افتد. و هیچیک از عرض و بعد از نود درجه تجاوز نمی کند و وجه آن بدانچه گفته ایم دانسته می شود.

در ارقام تقویم کوکب هیچگاه رقم اول از “یا” تجاوز نمی کند، زیرا که دوره بروج تمام می شود و نوبت  به “ها” می رسد. و رقم دوم هیچگاه از “ل” زیاده نمی گردد زیرا همین که به “ل” رسید وارد در برج بعد می شود و “ل” یک برج است که بر عدد بروج اضافه می شود؛ مثلاً اگر تقویم کوکبی “د ل نَو” شده است به جزء اوّل برج سنبله رسیده است که باید آن را چنین نگاشت “ه ها نَو” یعنی سنبله هیچ درجه و ۵۶ دقیقه. و به همین وزان ارقام دقائق و ثوانی و بعد آنها که چون به شصت رسیدند ۶۰ را یکی گرفته آن را بر رقم قبل آن می افزاییم؛ خلاصه: چنانکه در حساب اعشاری ده بر یک گفته می شود در اینجا سی بر یک و شصت بر یک است.

خواجه نصیر الدین طوسی در مدخل منظوم در بیان ارقام بروج گفته است:

مردِ دانا دلِ ستاره شناس
که مراین برج را نهاد اساس

رقم برجها گه أعداد
از حساب جمل گرفت و نهاد

از حمل “ها” الف ز ثور نشان
با ز جوزا و جیم ازسرطان

چون اسد دال گشت و سنبله ها
واو میزان نهاد و عقرب زا

قوس حا طا نشان جدی نهاد
دلو ی با الف بما هی داد

بعد از هر برج، برج ششم را نظیر آن برج گویند. مثلاً میزان نظیر حمل، و عقرب نظیر ثور است.

آنکه خواجه فرمود: با الف بماهی داد، یعنی یا را با الف که یا می شود به حوت داده است.

برای مطالعه درس شانزدهم دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

بیان (درس پانزدهم دروس هیئت – ارقام بروج و کواکب)

الف)
بیان:
برج های دوازگانه که بر اساس دایره های مشخص گذر کننده از منطقه البروج در درس قبل (درس ۱۴) بدست آمد را طبق حروف ابجد شماره گذاری که از صفر شروع شده و تا “یا” که بر اساس حروف ابجد اعداد آن از صفر تا ۱۱ می شود مشخص می شوند.

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قیدشده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

مجله اینترنتی تحلیلک