افق حسی

این مطلب به درس هجدهم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان افق حسی اختصاص دارد.

درس ۱۸

افق حسی که آنرا افق رؤیت و افق مرئی و شعاعی نیز گویند

دانسته شد که دائر صغار موازی افق حقیقی را مقنطرات گویند؛ آن مقنطراتی که فوق الافق باشند آنها را مقنطرات ارتفاع، و آنچه را تحت الافق باشند مقنطرات انحطاط گویند.

اینک گوییم: انسان، سطح کره ارض را به سبب بزرگی حجم آن، مستوی می بیند. و چه بسا، از انسانهای پیشین آن را به همین نظر ظاهری، مستوی می پنداشتند؛ تا بأدلّۀ کرویت زمین، معلوم شده است که سطح آن مستدیر است نه مستوی. و بحثی در پیش است که زمین کره تام نیست و به تقریب سطح آن مستدیر است نه بتحقیق.^الف

حال بدانکه آن مقنطره ای که در طرف نیم ظاهر یعنی جانب سمت رأس رائی، از نقطه زیر قدم وی بر سطح ارض بگذرد که لاجرم مماس سطح ارض خواهد بود، آن را افق حسّی گویند. و تفاوت میان آن و افق حقیقی به قدر نصف قطر ارض می باشد.^ب

افق حسّی فلک را -یعنی عالم جسمانی را- به دو قسم مختلف سازد که قسم اصغر آن جهت ظاهر باشد و فارق میان ظاهر و خفی فلک نسبت به سطح ارض بود. و دو نقطه تقاطع او با معدل النهار را مشرق و مغرب حسّی گویند؛ و با منطقه البروج را طالع و غارب حسی. و دو قطب آن همان سمت الرأس و سمت القدم است چنانکه در درس نخستین گفته آمد.

افق حسّی را افق رؤیت و افق مرئی و شعاعی نیز گویند، و حسی و رؤیت بر ترسی نیز اطلاق شده است.

عالم جلیل ملاعبدالعلی بیرجندی متوفی ۹۳۲ ه در شرح تذکره خواجه طوسی در تعریف افق حسی فرماید:

الدائره الصغیره المماسه للارض علی الطرف الأقرب الی سمت الرأس من قطر الارض المخرج علی استقامه قامه الشخص هی الافق الحسی و تسمی الأفق المرئی و الشعاعی و افق الرؤیه. و هذا القطر المذکور عمود علیها بالرابع من اولی اکرثاوذوسیون؛ و علی الافق الحقیقی بالحادی عشر منها؛ فتکون الدائرتان متوازیتین بالرابع عشر من حادیه عشره الاصول؛ فقطباهما واحد بالأول من ثانیه الاکر.

بیان (درس هجدهم دروس هیئت – افق حسی)

الف)
بیان:
تام نبودن کره ارض از آن جهت است که سطح عرضی زمین (غرب و شرق) بسیط تر از سطح شمال و جنوبی زمین است زیرا در شمال و جنوب زمین کمی فرورفتگی وجود دارد.

ب)
بیان:
برای ترسیم افق حسی باید روی زمین بخوابیم و تنها با چشمی که سمت زمین است باید دید (چشم دیگر باید بسته باشد). به عبارت دیگر برای میزان قرار دادن، چشم نباید هیچ فاصله ای از زمین داشته باشد.

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قیدشده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.