حرکت و اقسام آن در دروس هیئت (بسیطه، مختلفه، مفرده و مرکبه)

این مطلب به درس سوم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان حرکت و اقسام آن در دروس هیئت (بسیطه، مختلفه، مفرده و مرکبه) اختصاص دارد.

درس ۳

حرکت و اقسام آن

حرکت خواه فلکی و خواه غیر فلکی، به بسیطه و مختلفه منقسم می‌شود. ولکن به اقتضای بحث منظور حرکت فلکی است. حرکت بسیطه را حرکت متشابهه نیز گویند.

حرکت بسیطه آن بود که هر نقطه مفروضه که به آن حرکت متحرک باشد، گرد مرکز آن فلک متحرک در اَزمنه متساویه زوایای متساویه احداث کند. و بعبارت دیگر از محیط آن فلک در ازمنه متساویه قِسیِ متساویه قطع کند. و زوایای یاد شده از توهم خطوط خارجه از دو طرف قسی متساویه در مرکز فلک متحرک حاصل می‌شوند. و در درس دوم دانسته شده است که مقدار درجات و دقائق محیط هر دایره مقدّر زوایای مرکزی آن دایره است.^الف

چون قوسهای –ا ب-، -ب ج-، -ج د- و یا زوایای –ا ه ب-، -ب ه ج-، -ج ه د- . و مختلفه آن بود که نه اینچنین باشد.^ب

و باز حرکت به مفرده و مرکبه منقسم شود. مفرده آن باشد که از یک فلک صادر شود. و مرکبه آن بود که زیاده از یک فلک صادر شود.^ج

هر حرکت مفرده، بسیطه است و اما هر بسیطه مفرده نیست. و هر حرکت مختلفه مرکبه است و اما هر مرکبه مختلفه نیست.

نخستین حرکتی که می یابیم، حرکت اجرام علوی از مهر و ماه و ستارگان است که به ظاهر در نظر ما از مشرق به سوی مغرب به حرکت استداری در حرکت اند، و این حرکت را در علم هیئت و نجوم حرکت أوُلی گویند.^د

این حرکت را چنان می بینیم که گویا عالم همه یک کره است. مرکزش، مرکز کره زمین و یک سطح مستدیر به همه محیط چنانکه هر خطی که از مرکز زمین بدان سطح کشند همه متساوی باشند که انصاف اقطارند.

چون حرکات اجرام عِلوی را باید نسبت با کره زمین -که در آن زندگی می‌کنیم- تحصیل کنیم، ناچار باید همین حرکت اولی را که همه ستارگان بدین حرکت دور سر ما می‌گردند ملاک قرار دهیم. مثلاً در یک وقت مفروض روز می خواهیم بدانیم که از زمان طلوع شمس تا آن وقت چند ساعت است؟ باید قوس سیر شمس را به دست آوریم و از این قوس زمان مطلوب را، هر چند در واقع حرکت اولی از حرکت وضعی زمین به سوی مشرق بوده باشد.^ه

برای مطالعه درس چهارم دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

حرکت و اقسام آن در دروس هیئت (بسیطه، مختلفه، مفرده و مرکبه)

بیان 

الف)
بیان:
حرکت بسیطه نوعی از حرکت در مباحث فلکی است که در آن نقطه مفروضه (که می‌تواند هر سیاره یا ستاره‌ای باشد) در حرکت دایره‌ای خود، در بازه‌های زمانی برابر، قوس‌ها و مسافت‌های مساوی سپری کند. این نوع حرکت مشابه حرکت با سرعت ثابت در مباحث دینامیک فیزیک بوده که در بازه‌های زمانی برابر (ازنظر مقدار و کمیت) مسافت برابری طی می‌شود.

و از آنجا که بر اساس مباحث درس دوم، کمان‌های روبروی زوایای مرکزی دایره هم‌درجه با زاویه روبروی خود است، بنابراین علاوه بر قوس‌های برابر در حرکت بسیطه زوایای برابر نیز حاصل می‌گردد.

ب)
بیان:
قوس‌ها و زوایای ذکر شده فوق، نمونه‌هایی از حرکت بسیطه اجرام فلکی است و ادامه جمله: “و مختلفه آن بود که نه این‌ چنین باشد.” بدین معنی است که در صورتی‌ که حرکتی مشابه این قوس‌ها و زوایای مذکور نباشد (یعنی حرکت در زمان‌های برابر با اندازه قوس‌های نابرابر)، مختلفه نام می‌گیرد. به‌ عبارت‌ دیگر در صورتی‌ که در یک حرکت، در بازه‌های زمانی مساوی، قوس‌ها و زوایایی ایجاد گردد که با یکدیگر مساوی نباشند، این حرکت مختلفه نام دارد.

ج)
بیان:
حرکت در یک فلک که مفرده نام دارد، حرکتی است که نقطه مفروض و یا اجرام فلکی حول یک مدار واحد در حال حرکت و گردش هستند و این در حالی است که حرکت مرکبه در آن‌ واحد (در یک‌زمان) در چندین مدار در حال حرکت و گردش هستند. ماه یکی از ستاره‌های سیار است که دارای حرکت مرکبه است.

جهت روشن شدن حرکت مرکبه مثالی را خارج از فرضیات علم هیئت مطرح می‌کنیم بدین‌ صورت که حرکات زمین در واقعیت را در نظر بگیرید، هم‌زمان که به دور خود می‌چرخد و همچنین حرکت الاکلنگی دارد، به دور خورشید نیز در حال گردش است. یعنی به‌طور هم‌زمان در بیش از یک فلک و مدار در حال گردش است. (تذکر: این مثال برای فهم موضوع است و با فرضیات اصلی علم هیئت مغایر بوده، بنابراین اشتباه برداشت نگردد)

د)
بیان:
حرکت خورشید و ماه و ستارگان به‌صورت روزانه که همگی از شرق طلوع داشته و از غرب، غروب. به این حرکت که در مدارات یومیه (مدارات موازی معدل النهار که در درس‌های آتی بیشتر با آن آشنا می‌شویم) رخ می‌دهد را در علم هیئت حرکت اولی می‌گویند.

ه)
بیان:
تصورات علم هیئت مبنای محاسبات ریاضی این علم قرار می‌گیرد. بنابراین هرچند در طبیعت و کهکشان این زمین است که به دور خورشید و … می‌چرخد، فرض بر این است که زمین ثابت و کلیه ستارگان به دور زمین می‌گردند. به‌ عبارت‌ دیگر در علم هیئت کل نظام عالم در یک کره در نظر گرفته شده که زمین مرکز عالم و این کره است. به طوری که هر خطی از مرکز زمین (مرکز عالم) به محیط کره عالم رسم شود با هم برابر و شعاع این کره (نصف قطر) خواهد بود.

در خصوص محاسبات مربوط به ارتفاع و قوس شمس و … در درس‌های آینده به‌صورت مبسوط بحث خواهد شد.

نکات کلی
۵ ستاره فلکی به‌عنوان خمسه متحیره مشهورند: حرکتشان ثابت و واحد نیست و متحیرانه است. همانند ماه
۷ ستاره را تعبیر به سبعه سیّار می‌کنند که به آن‌ها به‌ اصطلاح هفت آسمان یا اباب سبعه (پدران هفت‌گانه) گفته می‌شود که در درس ۵ با آن‌ها آشنا خواهیم شد.

در حرکت اولی کل فلک به همراه تمام اجزاء آن با هم حرکت می‌کنند.

کتاب زبده الهیئه خواجه‌نصیرالدین طوسی ازجمله کتاب‌های مورداشاره استاد صمدی آملی در حوزه علوم هیئت است.

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قیدشده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

مجله اینترنتی تحلیلک