این مطلب به درس بیست و نهم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان دایره وسط سماء رؤیت یا دایره عرض اقلیم رؤیت اختصاص دارد.

درس ۲۹

دایره وسط سماء رؤیت، یا دایره عرض اقلیم رؤیت

در علم هیأت از هشت اقلیم بحث می شود: هفت اقلیم زمینی و یک اقلیم آسمانی. در صحف عرفانی نیز از هشت اقلیم سخن بمیان می آید: هفت اقلیم ارضی و یک اقلیم فوق طبیعت و ورای آن که آنرا عالم منفصل نیز می گویند.^الف

هر دو فریق در هفت اقلیم ارضی اتفاق دارند و آن عبارت است از تقسیم کره ارض به نحوی خاص به هفت قسمت، و تسمیت هر قسم به اقلیم که به تفصیل درس آن در پیش است. این هفت اقلیم در السنه ارباب قلم به نظم و نثر بیان بسیار است بلکه در محاورات روزانه مردم نیز دائر و سائر است. شیخ سعدی در گلستان گوید:^ب

نیم نانی گر خورد مرد خدای
بذل درویشان کند نیم دگر

هفت اقلیم ار بگیرد پادشاه
همچنان دربند اقلیم دگر

برخی از مؤلفات به نام “هفت اقلیم” است؛ مانند هفت اقلیم امین احمد رازی (۱۰۱۰ هجری) که در آن بقلم شیوا و رسا حُسن صنعت شگفت در تراجم رجال و اماکن بکار برده است.

اما بحث از اقلیم هشتم به اصطلاح عارف از موضوع رساله خارج است و ما محض مزید بصیرت عنوان کرده ایم و بدین معنی در دفتر دل ثبت است که:

بلی یابی دلی را کاندر آغاز
خداوندش نموده دفتر راز

بسی افراد امّی بی تعلّم
گذشته از سر اقلیم هشتم

أما اقلیم هشتم به اصطلاح علم هیأت که این درس در بحث آنست، فلک ثوابت است که آنرا فلک البروج نیز گویند؛ و بسبب زینت یافتن آن به کثرت کواکب، نخستین بار مرئی انسان می گردد، لذا آنرا اقلیم رؤیت و سماء رؤیت هم می نامند.

قوله علت کلمته: ولقد زیّنّا السماء الدنیا بمصابیح (الملک ۶). وقوله تعالی شانه: انا زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب (الصافات ۷). وقوله عز من قائل: ولقد جعلنا فی السماء بروجا وزیّنّا للناظرین (الحجر ۷). وقوله سبحانه: افلم ینظروا الی السماء فوقهم کیف بنیناها وزیّناها ومالها من فروج (ق ۷).

بیان (بخش اول درس بیست و نهم دروس هیئت – دایره وسط سماء رؤیت، یا دایره عرض اقلیم رؤیت)

الف)
بیان:
“سماء رؤیت”: آسمان دیدنی

دائره عرض اقلیم رؤیت: دایره انحراف منطقه از افق

یک اقلیم آسمانی: اقلیم هشتم

ب)
بیان:
“درس آن در پیش است”: درس ۵۱

اکثر کشورهای خاورمیانه در اقلیم چهارم

(بخش دوم)

دائره وسط سماء رؤیت، یا دائره عرض اقلیم رؤیت

چون اقلیم رؤیت و سماء رؤیت دانسته آمد در تعریف دائره عرض اقلیم رؤیت و عرض آن گوییم: وزان دائره سط سماء رؤیت که همان دائره عرض اقلیم رؤیت است با دائره منطقه البروج، وزان دائره نصف النهار با دائره معدل النهار است:

چنانکه دائره نصف النهار به دو قطب افق و دو قطب معدل النهار می گذرد و عمود بر دائره معدل النهار می گردد، این دائره عرض اقلیم رویت به دو قطب افق و دو قطب منطقه البروج می گذرد و عمود بر دائره منطقه البروج می گردد.

و چنانکه اقصر قوسی از دائره نصف النهار میان سمت رأس و دائره معدل النهار قوس عرض بلد است، بنابر تشبیه با همین قوس عرض بلد، اقصر قوسی از دائره عرض اقلیم رؤیت که بین سمت الرأس و دائره منطقه البروج است عرض اقلیم رؤیت است.

و چنانکه در عرض بلد گفته آمد که قوسی از دائره نصف النهار میان قطب ظاهر معدل النهار و دائره افق از جانب اقرب افتد آنرا نیز قوس عرض بلد نامند زیرا که در مقدار، مساوی عرض بلد است، در اینجا نیز قوسی از دائره عرض اقلیم رؤیت میان قطب ظاهر منطقه البروج و دائره افق از جانب اقرب افتد آنرا نیز قوس عرض اقلیم رؤیت نامند زیرا که در مقدار مساوی عرض اقلیم رؤیت است.^الف

و چنانکه دائره نصف النهار از دو قطب معدل و دو قطب افق می گذرد آن دو نیز از دو قطب او می گذرند، و آن دو نقطه مشرق و مغرب اعتدال بود که محل تقاطع معدل با افق است، در اینجا نیز چون دائره اقلیم رؤیت بدو قطب افق و دو قطب منطقه البروج گذرد آن دو نیز از دو قطب این گذرند و آن رو نقطه طالع و غارب بود که محل تقاطع منطقه البروج با افق است.

و بر این قیاس آنچه را که در عرض بلد و دائره نصف النهار گفته ایم و یا در بعد گفته آید.

بدین مناسبات جناب استاد علّامه شعرانی -قدس سرّه العزیز- دائره عرض اقلیم رؤیت را به دائره عرض منطقه البروجی، تعبیر می فرمود.^ب

آنچه که در پایان درس ۲۶ در ترسیم معدل النهار و دائره نصف النهار و قطبین افق به محاذات آنها بر سطح کره ارض گفته آمد، در اینجا نیز بهمان بیان در ترسیم منطقه البروج و دائره وسط سماء رؤیت و قطبین افق جاری است چنانکه در کره مصنوعه سماوی این امور را معمول می دارند.

بیان (بخش دوم درس بیست و نهم دروس هیئت – دایره وسط سماء رؤیت، یا دایره عرض اقلیم رؤیت)

الف)
بیان:
با داشتن عرض بلد و کم کردن میل کلی عرض اقلیم رؤیت به دست می آید. همچنین با داشتن عرض اقلیم رؤیت و اضافه کردن میل کلی عرض بلد به دست می آید. (هر دو تنها در صورتی رخ می دهد که میل کلی و دائره عرض اقلیم رؤیت آنهم در شرایط و عرض خاص یکی شود – در عرض خاص در یک لحظه)

ب)
بیان:
هیچ گاه و در هیچ افقی دائره منطقه با افق در وضعیت رحوی و یا دولابی قرار نمی گیرد و همیشه به صورت حمایلی است (یعنی گردش آن همیشه به صورت حمایل و کج است) به همین دلیل است که آن را دائره انحراف منطقه از افق گویند.

(بخش سوم)

دائره وسط سماء رؤیت، یا دائره عرض اقلیم رؤیت

تبصره: عرض اقلیم رؤیت را “عرض محکم” نیز می نامند، ولکن شهرت با اول است.^الف

خلاصه تعریف دائره وسط سماء رؤیت -و یا عرض اقلیم رؤیت- و تعریف قوس عرض اقلیم رؤیت این که: دائره وسط سماء رؤیت عظیمه ایست که بدو قطب فلک البروج و دو قطب افق گذرد، و دو قطب آن دو نقطه طالع و غارب بود. و تنصیف کند هر یک از نصف ظاهر و نصف خفی از فلک البروج را. و قوسی که از این دائره میان افق و قطب فلک البروج، یا میان فلک البروج و قطب افق از جانب اقرب افتد را عرض اقلیم رؤیت گویند.

مثال: (شکل ۱۰)

ا ب ج د = دائره افق بر قطب -ه-.

ا و ج = منطقه البروج بر قطب -ر-.

ب ه د = وسط سماء رؤیت بر دو قطب -ا- و -ج- که دو نقطه طالع و غرب اند.

پس -ه و- = عرض اقلیم رؤیت و -و ب- تمام آنست. و چون -د ر- = مساوی -ه و- است هر یک از آن دو قوس عرض اقلیم رؤیت است.

تبصره: قوس را به علامت کمان کوچک «ᵔ» بر روی حروف ارائه می دهند، مثلا می نویسند ه و، و می خوانند قوس ه و.

تبصره: یازده دائره عظیمه و برخی از صغیره و طایفه ای از قسی را تعریف کرده ایم، و به برخی از مسائل هیوی متفرّع بر آنها اشارتی نموده ایم. این دوائر عظام و صغار و قسی و تعریفات آنها بدان وجه که گفته ایم بدون هیچ اختلافی، اتفاقی همه دانشمندان فلکی از قدیم و جدید است. و آنها را در علم فلک اهمیّت بسزا است چنانکه جسته جسته آشنا میشویم.

در ضبط ده دائر فلکی گفته آمد:

ده دایره که بر فلک اثبات کرده اند
من با تو گویم ار بودت ذوق استماع

اول معدل است و سپس منطقه است و میل
نصف النهار و مارّ باقطاب و ارتفاع

وَسط السماء رؤیت و پس اول السموت
عرض و افق که مختلف آمد بهر بقاع

در زنبیل فرهاد میرزا بیت دوم و سوم چنین آمده است (ص ۲۲۷ ط۱):

عرض است و میل و دائره اول سموت
نصف النهار و مارّ به اقطاب و ارتفاع

وسط السماء معدل و آنگاه دائره
دیگر افق که مختلف آمد به هر بقاع

و مقصود از دائره در بیت اخیر، عظیمه منطقه البروج است.

بیان (بخش سوم درس بیست و نهم دروس هیئت – دائره وسط سماء رؤیت، یا دایره عرض اقلیم رؤیت)

الف)
بیان:
دائره سماء رؤیت نیمه ظاهری منطقه البروج (۱۸۰ درجه منطقه که بالای افق است) را به دو نیمه تقسیم می کند و بدین جهت این گونه نامگذاری شده است. البته نیمه خفی را نیز نصف می کند.

این دایره را دائره انحراف منطقه البروج از افق نیز می گویند. دائره منطقه البروج همیشه نسبت به هر افق کج است. (انحراف دارد)

ب)
بیان:

منبع تصویر: کانال تلگرامی تصاویر کتاب هیات و دیگر رشته های ریاضی (heyat1_2@)

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … پیرامون درس ۲۸ دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی (دایره اول السموت، دایره مشرق و مغرب) در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

برای مطالعه درس سی ام دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

مجله اینترنتی تحلیلک