همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک؛ در این مطلب می خواهیم با زندگینامه بیژن مفید خالق شهر قصه آشنا شویم.

بیژن مفید از همان سال‌های تحصیل در دبیرستان به فعالیت تئاتری پرداخت. بین سالهای ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ گروه تئاتری از اعضای کاملا آماتور تشکیل داد و نام آن را «آتلیه تئاتر» گذاشت. از مهمترین اعضای این گروه که بعدها هرکدام هنرمندانی بزرگ شدند می‌توان به بهمن مفید، محمود استادمحمد، جمیله ندایی (همسر بیژن مفید) و حسین والامنش اشاره کرد .

زندگینامه بیژن مفید

بیژن مفید در سال ۱۳۱۴ خورشیدی در تهران به ‌دنیا آمد. پدرش غلامحسین خان نیز هنرپیشه تئاتر بود. او بعد از اتمام تحصیلات دبیرستانی، دوره هنرپیشگی را به‌ پایان رساند و سپس در رشته زبان و ادبیات انگلیسی به ادامه تحصیل پرداخت. در این دوران بیژن مفید علاوه بر دستیاری استادان و کارگردانان آمریکایی و اروپایی مانند پیتر بروک و …، دوره‌های آموزش تئاتر و نمایشنامه نویسی را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران تدریس و اداره می‌کرد.

چندی بعد بیژن مفید وارد حلقه شاهین سرکیسیان (گروه هنر ملی بعدی) شد و چندی پس از مرگ سرکیسیان از این گروه جدا شد .در همین زمان کارگردانی چند نمایش را به عهده داشت و خود نیز در چند اثر از جمله نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز به ایفای نقش پرداخت.

در سال ۱۳۴۸ با تلاش آربی آوانسیان و خجسته کیا و همکاری و همت ایرج انور، شهرو خردمند، عباس نعلبندیان و بیژن صفاری و محمد ژیان، «کارگاه نمایش» در تهران بنیان گذاشته شد. مجتمعی که بسیاری از بهترین هنرپیشگان تئاتر ایران در آنجا آموزش دیده‌اند. برای اولین بار در تاریخ تئاتر ایران سه نسل بازیگر در برنامه‌های مختلف این مجموعه منسجم در عرصه نمایش و تئاتر به فعالیت پرداختند.

بیژن مفید نیز همراه با آربی اوانسیان، ایرج انور، آشور بانی پال بابلا و اسماعیل خلج، عباس نعلبندیان و رضا قاسمی از جمله نمایشنامه نویسان و کارگردان‌های ثابت نمایش‌هایی بودند که در این کارگاه به اجرا در می‌آمد.

اولین اثری که در «کارگاه نمایش» به اجرا در آمد، نمایشنامه «شهر قصه» بود که به مدت نود و یک روز در تهران و دیگر شهرهای مختلف ایران از جمله آبادان و مسجدسلیمان روی صحنه رفت.

شهر قصه

با وجود این که از بیژن مفید تا به حال تعداد ۹ نمایشنامه به چاپ رسیده و علاوه بر این آثاری که از نوشته‌های او روی صحنه آمده، و همچنین بیش از صد و پنجاه نمایشنامه رادیویی و تلویزیونی که توسط او ترجمه و کارگردانی شده، ولی باز هم «شهر قصه» معروف‌ترین اثر و نمایشنامه‌ای است که از او به یادگار مانده‌است. این نمایشنامه برگرفته از ترانه‌ها، مثل و ضرب‌المثل‌های قدیمی ایرانی و سرشار از کنایه و اشارات و تشبیهات و اصطلاحاتی است که بیشتر در زبان گفتاری مردم کوچه و بازار ساری و جاری بوده و هست.

بیژن مفید در مقدمه نمایشنامه شهر قصه می‌نویسد:

“شهر قصه در اصل از یک روایت عامیانه گرفته شده، منتهی من به این روایت شکلی تمثیلی داده‌ام. من در این نمایشنامه کوشیدم تا نظمی را که خاص زبان این قبیل روایت‌های عامیانه ‌است در گفتگوی آدم‌های این نمایش حفظ شود. «شهر قصه» حکایت دردناک آدمی است که نادانی‌ها، خرافات و سنت‌ها و نظام‌های تحمیل شده‌ ای زندگی‌ اش را محدود کرده‌اند”

در اولین جشن هنر شیراز در سال ۱۳۴۸ نمایشنامه شهر قصه به طور مشترک با نمایشنامهٔ “پژوهشی ژرف و سترگ در سنگواره‌های دورهٔ بیست و نهم ….” نوشتهٔ  عباس نعلبندیان توانست مقام اول را در بخش نمایشنامه نویسی کسب کند. این نمایشنامه با عنوان نمایش برگزیده «تلویزیون ملی ایران» در دو پرده و چهار صحنه، نخستین بار ۲۱ شهریور ماه سال ۱۳۴۷ در «جشن هنر شیراز» در تالار دانشگاه پهلوی به صحنه رفت، و در همان سال دو بار دیگر در تالار «بیست و پنج شهریور» تهران و بعد در شبکه سراسری تلویزیون ملی ایران اجرا و به نمایش در آمد.

در سال ۱۳۵۲ با سناریویی که بیژن مفید خود نوشته و تنظیم کرده بود، فیلمی سینمایی به کارگردانی منوچهر انور ساخته شد که بازیگرانی چون پروانه معصومی، سهیل سوزنی، فردوس کاویانی و جمشید لایق در آن بازی کرده بودند. فیلم سینمایی «شهر قصه» با وجود اینکه از معدود فیلم‌هایی است که در آن سال ها به طریقه رنگی فیلم‌برداری شده ولی با این حال در نمایش عمومی خود توفیق تجاری چندانی نیافت.

با به بازار آمدن نوارهای کاست «شهر قصه» و امکان تهیه آن توسط اکثر مردم، این نمایش آن‌گونه که بود برای همگان معرفی و شناخته شد و تا به امروز ماندگار ماند. به‌جز یکی دو مورد می‌توان گفت که اکثر بازیگرانی که نمونه نمایشی – تاتری «شهر قصه» را بازی کرده بودند در نسخه گفتاری – شنیداری این نمایش که روی کاست نوار ارائه شده بود حضور داشتند.

نمایشنامه ‌های بیژن مفید هم از نظر تجربی و هم به خاطر محتوای مردمی و عامه ‌پسند و نیز غنای شاعرانه فلسفی در میان آثار نمایشنامه نویسان ایرانی کم‌نظیر است. بعد از «شهر قصه» نمایشنامه «ماه و پلنگ» از جمله معروف‌ترین آثار بیژن مفید محسوب می‌شود. «ماه و پلنگ» که بیژن مفید آن را بر اساس یک روایت قدیمی نگاشته، یکی از آثار شاعرانه او با مضمونی اجتماعی است که در ایران و آمریکا روی صحنه آمده ‌است.

این نمایش اولین بار در سال ۱۳۴۷ به شکل سانسور شده‌اش در «جشن هنر شیراز» به اجرا در آمد. بعد از مهاجرت بیژن مفید به آمریکا در سال ۱۳۶۱ و بازنویسی دوباره نمایشنامه «ماه و پلنگ»، این نمایش در سال ۱۳۶۲ در شهرهای لس آنجلس، سانفرانسیسکو و نیویورک در آمریکا به صحنه رفت.

بیژن مفید سبک خاص خود را در هنر نمایش و تئاتر ایران داشت. در نمایشنامه‌های او از جمله «شهر قصه» و «ماه و پلنگ» همه بازیگران و نقش‌آفرینان در تمام مدتی که نمایش جریان داشت، روی صحنه باقی می‌ماندند و اگر موضوع و گفتارها به‌طور مستقیم به آن ها مربوط نمی‌شد، در پس‌زمینه صحنه، هر کدام به کاری و یا به تماشای بازی مشغول بودند.

از دیگر اجراهای مهم و تاثیرگذار بیژن مفید یکی هم نمایش «جان‌نثار» بود که به شیوه تخت‌حوضی و با بهره‌گیری از ریتم و زبان عامیانه کار شده بود. نمایشنامه «جان‌نثار» فقط در «کارگاه نمایش» اجرا شد و هیچگاه به اجرای عمومی در نیامد.

بیژن مفید از سال ۱۳۵۰ به دلیل تعلق خاطری که به تئاتر کودکان داشت، در مقام نمایشنامه‌نویس، کار خود را با «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» شروع کرد. نخستین کارهای او در حوزه تئاتر کودکان، نمایشنامه‌های «کوتی وموتی» و «ترب» بود. «بزک نمیر بهار میاد» نیز نمایشنامه دیگر مفید برای کودکان و نوجوانان بود، و همچنین نمایشنامه «شاپرک‌خانم» که در سال ۱۳۵۲ برای کانون پرورش فکری نوشت. این نمایش همان سال توسط دان لافون به صحنه رفت.

بیژن مفید روز ۲۱ آبان ماه سال ۱۳۶۳ دو سال بعد از ورودش به آمریکا، در لس آنجلس در گذشت. 

امیدواریم از مطالعه زندگینامه بیژن مفید لذت برده باشید.

مجله اینترنتی تحلیلک