این مطلب به درس بیست و چهارم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان طالع و شرف و هبوط کواکب اختصاص دارد.

درس ۲۴ (بخش اول)

طالع و شرف و هبوط کواکب

از آنچه در تعریف دائره نصف النهار و پیرامون آن گفته ایم، وجه تسمیه این دائره به دائره نصف النهار دانسته شده است. و خلاصه آن این که:

دائره نصف النهار را بدین سبب دائره نصف النهار گویند که چون مرکز جرم شمس مثلاً، به حرکت اولی در فوق الارض با او موافات کند یعنی بدو رسد، زمان روز به تقریب نصف شود؛ و به بیان دیگر قوس نهار شمس در آن هنگام به تقریب نصف شود.^الف

و چون در تحت الارض با او موافات کند؛ زمان شب یا قوس لیل کوکب به تقریب نصف شود.

و غایت ارتفاع شمس هر روز هنگام موافات شمس به دائره نصف النهار در فوق افق است؛ و غایت انحطاط آن در هر دره به حرکت کل، هنگام موافات شمس بدان در تحت افق است.^ب

تبصره: مؤلف تبصره (التبصره فی علم الهیأه، و منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک دو تصنیف بسیار گرانقدر، و دو اثر ارزشمند محمدبن احمد حسینی خرقی متوفی ۵۳۳ ه می باشند کشف الظنون ج ۲ ص ۱۸۵۲) گوید.

“وسمّیت هذه الدائره نصف النهار لأنّ الشمس اذا وافتها بحرکه الکل فوق الارض انتصف زمان النهار؛ واذا وافتها من تحت الأرض انتصف زمان اللیل. و غایه ارتفاع الشمس فی کل یوم یکون عند انتهائها الی مسامته هذه الدائره؛ و کذا غایه ارتفاع کل کوکب؛ وغایه الانحطاط عند الانتهاء الی مسامتتها تحت الأفق”.^ج

غرض از نقل عبارت تبصره این که: مراد از حرکت کل همان حرکت اولی است که حرکت به توالی از مشرق به مغرب است؛ و مراد از مسامته همان مافات است که در هنگام وصول مرکز جرم شمس به دائره نصف النهار است.

و نیز دانسته شده است که تسمیه آن به دائره نصف النّهار، با آن که دائره نصف اللیل هم می باشد به سبب مراعات تقدم یوم بر لیل به جهتی از جهات انواع تقدم و تأخر یعنی اقسام سبق و لحوق است.^د

بیان (بخش اول درس بیست و چهارم دروس هیئت – طالع و شرف و هبوط کواکب)

الف)
بیان:
شمس کره است و مرکز آن ملاک می باشد.

در طلوع و غروب خورشید نیز همانند رسیدن شمس (مثلاً) به دائره نصف النهار “مرکز جرم خورشید” ملاک است.

دائره نصف النهار به تقریب روز را نصف می کند. در طرف روز در ماههای اول سال چیزکی بیشتر است و درماههای نیمه دوم سال در طرف غروب چیزکی بیشتر. دلیل آن این که مدارات یومیه همانند دنده های پیچ کاملاً با هم موازی به نحو تام نیستند و این امر تأثیر بسیار ناچیز خود را خواهد گذاشت.

طالع و شرف و هبوط کواکب

ب)
بیان:
بیشترین ارتفاع شمس در هر روز زمانی است که به نصف النهار می رسد و موقع اذان ظهر به وقت آن افق است.

غایت انحطاط نیز زمان رسیدن خورشید به دائره نصف النهار در زیر افق و همان نیمه شب شرعی برای افق مذکور است.

“حرکت کل”: منظور حرکت اولی (حرکت معدل و کلیه مدارات موازی و کل عالم) است.

طالع و شرف و هبوط کواکب

ج)
بیان:
“انتهائها الی مسامته هذه الدائره”: شرقی بودن آفتاب با برخورد به آن دائره به انتها می رسد (آفتاب به نهایت ارتفاع می رسد)

د)
بیان:
دائره نصف النهار همان دائره نصف اللیل نیز است. دو دائره یکی بوده و فقط به جهت تحت الافق (نصف کننده شب) و فوق الافق (نصف کننده روز) بودن تفاوت نام دارند اما به جهت شرافت روز نسبت به شب آن را به صورت کلی دائره نصف النهار می نامند.

(بخش دوم)

طالع و شرف و هبوط کواکب

امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان در تفسیر کریمه: “ولا الالیل سابق النهار” (یس ۴۱) آورده است که:^الف

روی العیاشی فی تفسیره بالاسناد عن الاشعت بن حاتم قال: کنت بخراسان حیث اجتمع الرضا علیه السّلام والفضل بن سهل والمأمون فی الایوان الحبریّ بمروفوُضعت المائده، فقال الرضا علیه السلام ام رجلاً من بنی اسرائیل سألنی بالمدینه فقال النهار خلق قبل أم اللیل؟ فما عندکم؟ قال: وأداروا الکلام فلم یکن عندهم فی ذلک شیء؛ فقال الفضل للرضا علیه السّلام: اخبرنا بها أصلحک الله، قال: نعم من القرآن أم من الحساب؟^ب

قال له الفضل: من جهه الحساب.

فقال: قد علمت یا فضل ان طالع الدنیا السرطان، والکواکب فی مواضع شرفها فزحل فی المیزان، والمشتری فی سرطان، والشمس فی الحمل، والقمر فی الثور؛ فذلک بدل علی کینونه الشمس فی الحمل فی العاشر من الطالع فی وسط السماء فالنهار خلق قبل اللیل.^ج

بیان: حدیث شریف در سماء و عالم بحار نیز، با نقل مطلبی در پیرامون آن مذکور است (ج۱۴ ط۱ ص۵۵ و ۵۶).

تعریف طالع در درس شانزدهم گفته آمد؛ و عاشر همانست که تعریف آن را در درس قبل دانسته ایم.^د

وسط السماء همان محلّ موافات مرکز جرم الشمس با دائره نصف النهار است. و از آن تعبیر به کبد السماء نیز در روایات شده است.

آن که فرمود: “والکواکب فی مواضع شرفها”:

شرف کوکب در مقابل هبوط آنست. و شرف و هبوط کواکب را در احکام نجوم دخلی بسزا است.

شرف شمس در نوزدهم درجه حمل است. شرف قمر درجه سوم ثور است. شرف زحل درجه بیست و یکم از برج میزانست. شرف مشتری در پانزدهم درجه سرطانست. شرف مریخ درجه بیست و هشتم جدی. شرف زهره درجه بیست و هفتم حوت. شرف عطارد پانزدهم سنبله.

بیان (بخش دوم درس بیست و چهارم دروس هیئت – طالع و شرف و هبوط کواکب)

الف)
بیان:
در آیه ۴۱ سوره یس نیز اشاره به شریف تر بودن روز نسبت به شب شده است.

ب)
بیان:
به طور خلاصه و نکته مهم اینکه در جمعی از امام رضا (ع) سؤال شد که روز زودتر آفریده شد و یا شب؟

ج)
بیان:
طالع دنیا سرطانن و کواکب در موضع شرف خود بوده اند. که این زمان مربوط به موضوع رتق و فتق، ۲۵ ذی القعده و دحوالارض و طالع نقطه دحو است.
سرطان: طالع دنیا
میزان: رابع
جدی: سابع
حمل: عاشر

نتیجه پاسخ امام رضا (ع) از روی حساب اینکه روز قبل از شب آفریده شده است.

د)
بیان:
نکته ۲۰۵ هزار و یک نکته ص ۴۵۹

(بخش سوم)

طالع و شرف و هبوط کواکب

هبوط هر کوکب مقابل شرف او بود به همان درجه. و مراد از مقابل، نظیر آن برج و درجه است یعنی برج ششم بعد از برج شرف، برج هبوط آن کوکب بود؛ و ۱۸۰ درجه بعد از درجه شرف، درجه هبوط آن کوکب بود.

مثلاً برج میزان برج هبوط شمس بود، و درجه نوزدهم میزان درجه هبوط آن. و بر ج عقرب برج هبوط قمر بود، و درجه سوم عقرب درجه هبوط آن، و علی هذا القیاس. هر کوکبی را در برجی و درجه ای نوعی قوّتی یافته اند آنرا شرف آنکوکب نامیده اند؛ و یا ضعفی و آنرا هبوط گفته اند. برج شرف همه آن شرف باشد مگر آنکه در آن درجه قوی بود.آنمآن

چون کوکب به برج شرف تحویل کرد ابتداء قوه بود و روز بروز متزاید باشد تا آندرجه معیّن و درآنجا کمال قوه بود، و چون از آن درجه گذشت شروع در تناقص کند تا به حلول او به برج دیگر.^الف

و حال هبوط همچون حال شرف است یعنی چون کوکب به برج هبوط تحویل نماید، ضعیف میشود، و روز بروز ضعف او بیفزاید تا بدرجه هبوط و در آنجا در کمال ضعف باشد و چون از آندرجه گذشت شروع کند در تناقص ضعف تا اینکه تحیل نماید به برج دیگر.

فائده: چون شمس در هر دوره به حرکت خاصه خود به نوزدهم حمل رسد، و آن در هر سال شمسی مطابق نوزدهم فروردین ماه شمسی خواهد بود، در آن یک شبانه روز، حروف عالیات شرف را که هفت و سیزده اند، بر نگین انگشتری حکّ کنند. و چنان انگشتری مزیّن به شرف شمس را در نزد خواص، شرفی خاص است. نکته ۹۷۷ هزارویک نکته مطبوع، به رسم و وصف شرف شمس اختصاص یافته است بدانجا رجوع شود.ب

بیان (بخش سوم درس بیست و چهارم دروس هیئت – طالع و شرف و هبوط کواکب)

الف)
بیان:
تمام تأثیرات محیطی پله ای است. یعنی ستاره های بالای روی پایینی ها تأثیر می گذارند.

در برج شرف، هوای محیط و بادها نیز بسیار مفید هستند.

ب)
بیان:
نوزدهم حمل (نوزدهم فروردین ماه شمسی): زمان دقیق آن از نظر ساعت نیاز به محاسبه دقیق دارد.

نوشتن شرف الشمس علاوه بر زمان، روش و ترتیب نوشتن مشخصی دارد که به جهت جلوگیری از اشتباه به نکته ۹۷۷ هزار و یک نکته جناب علامه حسن زاده و جلسات تصویری آموزشی استاد صمدی آملی رجوع گردد.

طالع و شرف و هبوط کواکب

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی علامه حسن‌زاده آملی که توسط استاد صمدی آملی تدریس شده است.

برای مطالعه درس بیست و پنجم دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی اینجا را کلیک کنید.

مجله اینترنتی تحلیلک