وتدالسماء و وتدالارض

این مطلب به درس بیست و سوم کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی با عنوان خط اعتدال و زوال اختصاص دارد.

درس ۲۳ (بخش اول)

وتدالسماء و وتدالارض

چنانکه دائره نصف النهار هر یک از دائره معدل و دائره افق را به تناصف تقاطع می کند، دائره منطقه البروج را نیز به دو نقطه متقابل تنصیف می کند یکی را که فوق الارض است عاشر و وتدالسماء، و دیگری را رابع و وتدالارض گویند.الف

رابع و عاشر بدین سبب گویند که هرگاه برج را از طالع به توالی شماره نمایند این برج چهارم و آن برج دهم است. و وتد به معنی میخ است که فلک را یعنی مجموع کره عالم جسمانی را تشبیه به خیمه نموده اند که به چهار میخ طالع و سابع و عاشر و رابع قائم باشد.^ب

اوتاد اربعه را در تسویه البیوت یعنی استخراج خانه های دوازده گانه که آنرا زایجه و زایرجه نیز گویند و برای طالع سنه و موالید و مانند آنها در احکام نجومی بکار دارند، اهمیّتی به سزاست. و به تعبیر ملّاعبدالعلی بیرجندی در شرح زیج الغ بیک: این چهار خانه را اوتاد بجهت آن گویند که مدار احکام بر این چهار خانه است.

از ارباب لوح و قلم به نظم و نثر تعبیر فلک به خیمه، و خیمه افلاک، و خیمه معلق، و خیمه نیلگون، و خیمه پیروزه گون، و خیمه فیروزه و نظائر آنها بسیار آمده است:

عارف سنائی غزنوی گوید:

ببین باری که هر ساعت ازین پیروزه گون خیمه چه بازیها برون آرد همی زین پیر خوش سیما

و ناصر خسرو علوی گوید:

وین خیمه کبود نبینند و این دو مرغ کایشان هماره از پس دیگر همی پرند

و راقم گفته است:

اوتاد خیمه فلک نیلگون مگر برکنده شد که بر سرم اینک خراب شد

بیان (بخش اول درس بیست و سوم دروس هیئت – وتدالسماء و وتدالارض)

الف)
بیان:
وتدالسماء: میخ آسمان

وتدالارض: میخ زمین

ب)
بیان:
شماره به توالی مطابق با حرکت ثانیه است. همانند برج ها به صورت مغرب به مشرق شماره می شوند..

طالع: نقطه تقاطع منطقه با افق در مشرق است.

سابع (۷): همان غارب که نقطه تقاطع منطقه با افق در مغرب است.

عاشر (۱۰): تقاطع منطقه با نصف النهار در بالای افق است.

رابع (۴): تقاطع منطقه با نصف النهار در زیر افق است.

(بخش دوم)

وتدالسماء و وتدالارض

پس از تحصیل بیوت اثناعشر زایجه، مواضع سیارات را استخراج می کنند، سپس احکام نجومی را مطابق اوضاع کواکب به نسبت با یکدیگر و مواضع آنها در بیوت و دیگر اموری که به احکام تعلّق دارد بدست می آورند.^الف

در دفتر تقویم رقومی، و لوح بیوت اثناعشر و کتب احکامی، فقط حرف آخر اسامی سیّارات را می نویسند و هر یک را به علامت آن حرف می خوانند. یعنی حرف (ر) قمر است و (د) عطارد و (ه) زهره و (س) شمس و (خ) مریخ و (ی) مشتری و (ل) زحل.

خواجه طوسی در مدخل منظوم پس از بیان ارقام بروج که در درس پانزدهم نقل کرده ایم، در ارقام کواکب گوید:

چون بدانستی از بروج رقم
رقم اختران بباید هم

آخرین حرف نام هر اختر
بدلش می نگار بر دفتر

همچو از شمس س و ر زقمر
بر همین کن قیاس پنج دگر

به عنوان محض آگاهی و آشنایی به بیوت اثناعشر و اوتاد اربعه و مواضع سیّارات در لوح زایجه، این جدول طالع سنه هزار و سیصد و چهل و پنج هجری شمسی را که استخراج کرده بودیم، در این درس درج می کنیم؛ تا وقت طریق تحصیل و بیان تفصیل این امور فرا رسد (ش ۸):^ب

در این لوح چهار خانه مربع وسط اوتاد اربعه اند. و عدد هر خانه را در یک گوشه آن به ارقام ابجدی نوشته ایم. پس (ا) که وتد اوّل یعنی بیت طالع است طالع وقت (یایب) است یعنی حوت دوازده درجه؛ که ارقام بروج بیوت را در وسط هر بیت نگاشته ایم. آنگاه در بیت طالع می بینی که عطارد و قمر و زحل اجتماع کرده اند؛ دکح، رکا، ل یح.ج

سابع طالع، سنبله دوازده درجه است (ه یب)؛ و عاشر آن قوس هجده درجه؛ و رابع آن جوزاء هجده درجه. مریخ با شمس در خانه دوم اند. مشتری در خانه چهارم است و زهره در دوازدهم. از طالع تا خانه دوازدهم به ترتیب دوازده برج یعنی دوره منطقه البروج و کواکب واقع در بروج، قرار گرفته اند و این صحت عمل است.

بیان (بخش دوم درس بیست و سوم دروس هیئت – وتدالسماء و وتدالارض)

الف)
بیان:
بیوت اثناعشر: خانه های دوازده گانه که شکل آن در متن درس آمده است.

ب)
بیان:
بیوت اثناعشر به شکل بزرگ نمایی شده جهت خوانایی بهتر

ج)
بیان:
ارقام بیوت که بر اساس ابجد شماره گذاری می شوند از “ا” شروع می شوند. اما ارقام بروج از “ها” شروع می گردند.

یادداشت
لازم به ذکر است که مطالب قید شده فوق تحت عنوان بیان، نکات و … در حد فهم این نگارنده حقیر است، بنابراین اکیداً توصیه می‌گردد علاوه بر مطالعه اصل کتاب، پیگیری مستمر جلسات تدریس استاد صمدی آملی در خصوص شرح کتاب دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی جناب علامه حسن‌زاده آملی، به مباحثه نیز بپردازید.