همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک، در این بخش قصد داریم با معرفی اماکن گردشگری ایران در خدمت شما باشیم. امیدواریم که شما عزیزان بتوانید به این اماکن زیبا سر بزنید و خوشحال می شویم که تجربه های خودتان را با ما به اشتراک بگذارید. این مطلب به معرفی مجموعه بیستون در استان کرمانشاه اختصاص دارد.

بیستون کجاست ؟

محوطه جهانی بیستون کرمانشاه براساس کاوش های باستان شناختی در دوره پارینه سنگی توسط انسان های نئاندرتال مورد سکونت بوده و در دوره تاریخی نیز از یک سو, به واسطه موقعیت جغرافیایی آن و قرارگیری در مسیر جاده شاهی که فلات ایران را به بین النهرین متصل می کرد، از سوی دیگر به لحاظ جایگاه مهمی که کوه بیستون در باورهای کهن ایرانی داشت در دوره هخامنشی، اشکانی، ساسانی، اسلامی و قرون معاصر آثار مختلفی در پیرامون آن ساخته شده است.

بیشتر بخوانید: تپه هگمتانه همدان

بیستون کرمانشاه در سال ۲۰۰۶ میلادی توسط سازمان یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد.

اولین مکانی که در بیستون کرمانشاه مورد کاوش قرار گرفت غار بیستون یا غار شکارچیان مربوط به پارینه ‌سنگی‌ میانی است. کارلتون استانلی کوون از دانشگاه پنسیلوانیا در سال ۱۹۴۹ میلادی (۱۳۲۸ شمسی) تا عمق ۶۵۰ سانتی متر در آن به کاوش پرداخت و تعداد نسبتاً زیادی مصنوعات سنگی موستری، بخشی از استخوان ساعد انسان و یک دندان پیشین به دست آورد. وی استخوان ها را به انسان نئاندرتال نسبت داد.

بررسی ها و کاوش های صورت گرفته در دشت بیستون کرمانشاه نشان داده است که در دوره اشکانی این دشت و به ویژه محوطه تاریخی بیستون مورد توجه شاهان اشکانی بوده است، به طوری که نقش برجسته های مهرداد دوم، گودرز دوم، بلاش دلایلی بر این مدعایند.

در این دوران علاوه بر محوطه های زیادی که درسطح دشت چمچمال و دیگر نواحی بیستون پراکنده شده که به احتمال جوامع روستانشین به حساب می آیند، برای اولین بار شاهد محوطه گسترده ایی در دامنه کوه بیستون بوده که نمی تواند یک جامعه ساده روستایی باشد و از آن به عنوان یک مکان شهری از دروه اشکانی به نام بغستان در بیستون یاد می شود.

بیشتر بخوانید: گنجنامه همدان سنگ‌ نوشته‌ هایی از دوران داریوش و خشایارشاه

در دوران اسلامی بیستون در مسیر مهم ترین راه های تجاری، نظامی و زیارتی به عراق و مرکز خلافت اسلامی مشهور به شاهراه خراسان بزرگ قرار داشته است. در اواسط دوره اسلامی (دوره ایلخانی) منابع از احداث شهری به نام سلطان آباد چمچمال توسط سلطان ابوسعید، ایلخان مغول، در بیستون حکایت دارد. باستان شناسان معتقدند که تپه امروزی گرگوند در فاصله ۱۰ کیلومتری شرق بیستون می تواند محل احداث شهر یاد شده باشد.

در دوره صفویه باز هم شاهد تداوم اهمیت زندگی مردمان در بیستون هستیم. وجود آثاری نظیر کاروانسرای صفوی بیستون، پل بیستون و وقف نامه شیخ علیخان زنگنه شاهدی بر این مدعاست.

روستای دوره پهلوی بیستون در کناره سراب در سال ۱۳۵۴ به منظور انجام کاوش های باستان شناختی بناهای باستانی زیر روستا تخریب و ساکنان آن به شهرک الزهرا که شهرکی جهت اسکان رانده شدگان عراقی ساخته شده بود و به دلایلی مورد استفاده قرار نگرفته بود منتقل شدند.

منطقه بیستون همواره در طول زمان از جمله مساعدترین نواحی غرب ایران در جهت زندگی روستانشینی و کشاورزی است. امروزه در سطح دشت چمچمال بیش از ۵۰ روستا وجود دارد که شغل اکثر قریب به اتفاق ساکنین این روستاها کشاورزی و دامداری است. وجود منابع آبی فراوان و زمین حاصلخیز کشاورزی باعث شده که مردم بیشتر به کشاورزی روی بیاورند و کمتر به دامداری بپردازند.

شهرت جهانی بیستون و غنای آثار آن سبب شده است تا از دهه چهل میلادی این محدوده توجه باستان شناسان خارجی و ایرانی را به خود جلب نماید به طوری که تاکنون ۲۳ هیأت در این محدوده مشغول فعالیت بوده اند که به ترتیب تاریخ انجام کاوش یا بررسی در ذیل آمده اند:

۱- غار شکارچیان در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط کارلتون استانلی کون کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف بقایای انسان نئاندرتال- کشف ۳۲ هزار ابزار سنگی و استخوانی مربوط به دوره پارینه سنگی میانه- کشف سفال هخامنشی و آشوری

۲- غار خِر در سال ۱۳۶۵ میلادی توسط فیلیپ اسمیت کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: گاهنگاری بقایای مکشوفه از پارینه سنگی میانه تا دوره ساسانی

۳- بنای ساسانی-کاروانسرای ایلخانی در سال ۶۷-۱۹۶۳ میلادی توسط هاینس لوشای کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: آزادسازی بخش هایی از بنا و انتساب آن به دوره ساسانی و صدر اسلام

۴- بنای ساسانی-ایلخانی کناره گاماسیاب در سال ۱۹۶۷ میلادی توسط هاینس لوشای کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف بقایای بنایی مربوط به دوره ایلخانی بر روی دیواری ناتمام از دوره ساسانی در ساحل رودخانه گاماسیاب

۵- دژ‍ مادی در سال ۱۹۶۶ میلادی توسط هاینس لوشای کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف بقایای معماری و ارائه گاهنگاری

۶- پرستشگاه مادی در سال ۴-۱۹۶۳ میلادی توسط هاینس لوشای کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف بقایای معماری و ارائه گاهنگاری

۷- پل خسرو در سال ۱۹۶۷ میلادی توسط هاینس لوشای کاوش شد و کاوشگر معتقد است که پل خسرو قسمتی از یک سد ساسانی است او همچنان بخشی از جاده ساسانی که از پل می گذشته و بیستون را به محوطه های ساسانی مهمی چون سرماج، تخت شیرین و نهایتاً نهاوند پیوند می داده است را کاوش نموده است.

۸- بنای ساسانی-کاروانسرای ایلخانی در سال ۶-۱۳۵۵ توسط مهدی رهبر کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: تخریب بخشی از خانه های روستای بیستون جهت آزادسازی بنا- کاوش بخش هایی از بنا

۹- بنای ساسانی- کاروانسرای ایلخانی-شیب پارتی در سال ۱۳۷۹ توسط عباس مترجم کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کاوش بخش های غربی بنای ساسانی- ایلخانی، در کاوش روبروی مجسمه هرکول کشف داده های دوران تاریخی – کاوش در شیب پارتی و کشف بقایای معماری مربوط به دوره اشکانی

۱۰- سراب بیستون در سال ۱۳۷۸ توسط عباس مترجم کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف بقایای جاده مربوط به دوره اسلامی

۱۱- بنای ساسانی -کاروانسرای ایلخانی و حاشیه سراب در سال ۱۳۷۹ شهین کرماجانی کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف قبور اسلامی و صفه ای مربوط به دوره اشکانی در اطراف سراب- کشف قبور دوره اسلامی در غرب بنای ساسانی-ایلخانی و کشف حیاطی در غرب بنا اطراف سرا

۱۲- پل بیستون (صفوی) در سال ۱۳۸۰ توسط یوسف مرادی کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: تاریخگذاری پل و روند تعمیرات صورت گرفته بر روی پل- کشف بقایای الحاقی بخش غربی پل

۱۳- دژ مادی در سال ۱۳۸۱ توسط مهرداد ملکزاده کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: گاهنگاری اثر و کشف بقایای معماری بنا

۱۴- پل بیستون (صفوی) در سال ۱۳۸۱ توسط یوسف مرادی کاوش شد و نتایج کاوش عبارتند از: کشف دهانه نویافته- قبرستان و کوره های آجرپزی و آهک پزی در شمال شرق پل

۱۵- بررسی شهرستان هرسین در سال ۱۳۸۱ توسط عباس مترجم و یعقوب محمدی فر انجام شد و نتایج آن عبارتند از: شناسایی آثار تاریخی بخشی از دشت

۱۶- بررسی شهرستان صحنه در سال ۱۳۸۲ توسط یعقوب محمدی فر انجام شد و نتایج آن عبارتند از: شناسایی آثار تاریخی بخشی از دشت

۱۷- غار مرتاریک در سال ۱۳۸۲ توسط فریدون بیگلری و ژوبر کاوش شد و نتایج آن عبارتند از: تاریخگذاری یافته های مکشوفه (ابزار سنگی- استخوان های انسانی و جانوری) به دوره پارینه سنگی میانه

۱۸- بخشی از دشت بیستون توسط علی سجادی در سال ۱۳۸۴ گمانه زنی شد و نتایج آن عبارتند از: تطبیق داده های باستان شناسی با نتایج ‍ژئوفیزیک

۱۹- لایه نگاری تپه گرگیوند توسط کیوان عیسی پور زنگنه در سال ۱۳۸۴ انجام شد و نتایج حاصله عبارتند از: دستیابی به لایه نگاری و گاهنگاری تپه گرگیوند

۲۰- بنای ناتمام ساسانی- کاروانسرای ایلخانی در سال ۱۳۸۶ توسط مهدی رهبر کاوش شد و نتایج حاصله عبارتند از: خاکبرداری بخش شمالی و شمال غربی بنا

۲۱- بنای ناتمام ساسانی- کاروانسرای ایلخانی در سال ۱۳۸۷ توسط مهدی رهبر کاوش شد و نتایج حاصله عبارتند از: خاکبرداری بخش مرکزی و جنوب شرقی بنا

۲۲- پل بیستون (پل صفوی) در سال ۱۳۸۷ توسط مژگان خانمرادی کاوش شد نتایج حاصله عبارتند از: کشف دهانه ششم پل و استقرارهای کوچروی در شمال شرقی

۲۳- بازنگری بررسی های باستان شناختی شهرستان هرسین در سال ۱۳۸۷ توسط محمداقبال چهری انجام شد و نتایج کشف آن عبارتند از: کشف ۶۶ اثر جدید در شهرستان (۳۳ اثر در حریم ملی بیستون قرار دارند.)

۲۴- بنای ناتمام ساسانی- ایلخانی در سال ۱۳۸۸ توسط مهدی رهبر کاوش شد. نتایج حاصله عبارتند از: خواناسازی بخش هایی از حیاط ضلع غربی و تعیین شیب ضلع شرقی بنا

۲۵- بنای ناتمام ساسانی- ایلخانی در سال ۱۳۹۱ توسط مهدی رهبر کاوش شد و نتایج حاصله عبارتند از: کاوش اتاقهای غربی و جنوب غربی بخش ضلع شرقی بنای ناتمام ساسانی

۲۶- بنای ناتمام ساسانی- ایلخانی در سال ۱۳۹۲ توسط مژگان خانمرادی گمانه زنی شد. نتایج حاصله عبارتند از: گمانه زنی تمام بخشهای ضلع غربی بنای ناتمام ساسانی

بیشتر بخوانید: معرفی تخت سلیمان / آثار باستانی همراه با طبیعت شگفت انگیز

دانستنی های جالب از بیستون

کهن‌ترین آثار موجود در بیستون متعلق به دوران پارینه سنگی میانی و جدیدترین آنها مربوط به دوران صفویه است؛ اما شهرتش را بیش از همه مدیون کتیبه و نقش برجسته داریوش اول هخامنشی (۵۲۱-۴۸۶ پیش از میلاد) است که در ارتفاع حدود ۸۰ متری از پای کوه، بر دل صخره نقر شده.

* * * داستان کتیبه داریوش – معروف به کتیبه بیستون – چنین است که وقتی کمبوجیه، فرزند و جانشین کورش، برای فتح مصر به آن سرزمین لشکر کشید، یکی از مُغان به نام گئومات (Gaumata) علم طغیان برافراشت و خود را “بردیا” برادر کمبوجیه معرفی کرد. این در حالی بود که کمبوجیه پیش از رفتن به مصر، برادر خود را از ترس آن که مبادا در غیابش مدعی تاج و تخت شود، کشته بود.

بردیای دروغین با بخشودن مالیات سه ساله ایالات، موفق شد که تقریبا همگی را به اطاعت وادارد و چالش بزرگی را برای کمبوجیه و دودمان هخامنشی رقم زند. کمبوجیه به سرعت راه ایران را در پیش گرفت تا تاج و تخت خویش را بازستاند اما در میانه راه به طرز مشکوکی درگذشت. چنین می‌نمود که مانع دیگری پیش پای گئومات باقی نیست اما هفت نفر از نجبای هخامنشی به رهبری داریوش بر ضد او قیام کردند و سرنگونش ساختند. بدین ترتیب، داریوش که متعلق به شاخه دیگری از دودمان هخامنشی بود به تخت نشست و پادشاهی از خانواده کورش به خانواده او منتقل شد.

داریوش دستور داد که داستان این پیروزی بزرگ را که به منزله نجات یافتن سلسله هخامنشی از سقوط حتمی بود، بر دیواره کوه بیستون نقش کنند. در آن زمان، کوه بیستون نه فقط از اهمیت مذهبی برخوردار بود بلکه از آن مهم‌تر، بر کناره شاهراه مرکز و غرب ایران به بین‌النهرین قرار گرفته و در معرض دید مسافران و کاروانیان بود.* * *

سراب بیستون

سراب بیستون چشمه‌ای است که از دل زمین می‌جوشد و آب آن در برکه‌ای نه چندان بزرگ جمع می‌شود. وجود این سراب یکی از دلایل اصلی استقرارهای انسانی از دوره پارینه سنگی تا عصر حاضر در این نقطه بوده است. در دوران تاریخی نیز به عنوان محل اتراق مسافران و کاروانیان در مسیر مرکز و غرب ایران به بین‌النهرین مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بیش‌تر آثار تاریخی بیستون پیرامون این سراب قرار دارند.

غارهای بیستون

در دامنه کوه بیستون چند غار به نام‌ های مرتاریک، مر دو در، مرخِر و شکارچیان وجود دارد که همگی مربوط به دوره پارینه سنگی میانی هستند و موادی چون استخوان‌های انسانی و جانوری و ابزارها و تراشنده‌های سنگی و استخوانی در آن‌ها کشف شده است.

کتیبه بیستون

کتیبه و نقش برجسته بیستون، معروف‌ ترین اثر تاریخی بیستون و از نخستین اسناد مکتوب تاریخ ایران است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، بابلی و پارسی باستان و به خط میخی نوشته شده است.

گوردخمه برناج

این گوردخمه کوچک که از دوره مادها تا دوره ساسانی تاریخ گذاری شده است، با فاصله زیادی در سمت راست کتیبه داریوش اول و در ارتفاعی پایین‌تر از آن قرار دارد.

مجسمه هرکول

مجسمه هرکول در پایین کوه بیستون و در سمت راست کتیبه داریوش قرار دارد. این مجسمه که هرکولس، خدای جنگ یونانیان را نشان می‌دهد، در سال ۱۵۳ پیش از میلاد و در دوران موسوم به یونانی مآبی که خدایان یونانی در ایران پرستش می‌شدند، ساخته شده است.

این مجسمه در سال ۱۳۳۷ خورشیدی و هنگام ساخت جاده همدان به کرمانشاه کشف شد.

نقش بلاش

در دامنه کوه بیستون، یک تخته سنگ چهارضلعی به بلندای ۲،۵ متر وجود دارد که در سه طرف آن نقش سه مرد دیده می‌شود. نقش اصلی مربوط به بلاش اشکانی است که به علت مخدوش شدن نوشته‌ها مشخص نشده کدامین بلاش است. دو نقش دیگر نیز از آنِ مردانی ناشناس است که گویی به سمت بلاش حرکت می‌کنند. گمان می‌رود نقش بلاش، صحنه نیایش مذهبی را به تصویر کشیده است.

نقش برجسته بهرام دوم و گودرز دوم و کتیبه شیخ‌ علی‌خان

در دامنه کوه بیستون و در پایین کتیبه داریوش، نقش برجسته‌ای از بهرام دوم و گودرز دوم اشکانی وجود دارد که به علت قرار گرفتن کتیبه‌ای از دوره صفویه در میانه آن به شدت مخدوش شده است. این کتیبه متعلق به شیخ ‌علی‌خان زنگنه، حاکم کرمانشاه در دوره صفویه است که وقف املاکی برای کاروانسرای بیستون را شرح می‌دهد.

پل خسرو

این پل با حدود ۱۵۰ متر طول و ۷ متر عرض در جنوب غربی شهر بیستون و روی رودخانه گاماسیاب قرار دارد. نام و سبک معماری آن نشان می‌دهد که در اواخر دوره ساسانی و احتمالا در دوره خسرو دوم، پرویز ساخته شده است.

بیشتر بخوانید: معرفی تخت جمشید شیراز / مشهورترین جاذبه گردشگری ایران

فرهاد تراش

فرهاد تراش که نام خود را از فرهاد کوهکن و عاشق دلباخته شیرین سریانی گرفته، دیواره بزرگی به طول ۲۰۰ و بلندای ۳۶ متر است که در دامنه کوه بیستون و در غرب کتیبه داریوش تراشیده شده است. اگرچه عده‌ای بر این باورند که این دیواره متعلق به دوران هخامنشی است، اما نظریات جدید حاکی از آن است که احتمالا در دوره خسروپرویز ساسانی برای ایجاد کتیبه ‌یا نقش برجسته آماده شده اما با سقوط و مرگ خسرو ناتمام مانده است.

پل بیستون

پل بیستون با ۱۴۴ متر طول و ۷،۶ متر عرض روی رودخانه دینور آب و بر سر راه قدیم کرمانشاه به صحنه ساخته شده است. پایه‌های آن در دوره ساسانی گذارده شده و در دوره‌های بعد از جمله دوران ایلخانان و صفویه مورد مرمت قرار گرفته است.

کاروانسرای بیستون

این کاروانسرا از آثار دوره صفوی است و ساختمان آن در دوره شاه سلیمان و به همت شیخ‌علی‌خان زنگنه به پایان رسیده است. این بنا در دهه‌های اخیر به عنوان پاسگاه و زندان مورد استفاده بود اما به منظور ثبت جهانی آثار تاریخی بیستون، تخلیه و مرمت شد.

مجله اینترنتی تحلیلک