انواع سجع چیست؟

عنصرالمعالی در بخش «در آیین و رسم شاعری» قابوسنامه می گوید:

و اگر شاعر باشی به وزن و قافیه تهی قناعت مکن. بی صناعتی و ترتیبی شعر مگوی که شعر راست ناخوش بود، ملحی باید که بود اندر شعر یا صناعتی به رسم شعرا چون متضاد و مزدوج و موازنه و مسجع و مانند این.

علم بدیع و انواع آن

بدیع یکی از علوم بلاغی است که در کنار بیان و معانی سه دانش را تشکیل می دهند که راجع به وجوه زیبایی و حسن کلام سخن می گویند.

در حقیقت این علم مجموعه ای از ترفندها و شگردهایی است که شعرا با کاربرد آنها، کلام عادی را به کلام ادبی و هنری تبدیل می کنند.

بیشتر بخوانید: علم بدیع و انواع آن

انواع سجع چیست؟

نکاتی را به عنوان پیش نیاز باید بدانیم.

واک و واج

کوچکترین جزء بسیط و مشخص و مفارق در زبان را واک می نامیم. مثال کلمه دَر مرکب از سه جزء است:
د، -َ، ر

هر یک از این سه جزء بسیط است و به اجزای کوچکتری تقسیم نمی شود و هریک از آنها یک واک نام دارد.

صامت و مصوت

واک های زبان به دو گروه تقسیم می شوند:

مصوت ها: صدادار هستند و به شش گروه تقسیم می شوند:

a آ a -ََ
i ای e َ-
u او o َ-

صامت ها: همان حروف بی صدا هستند، مانند: م – ب – س و…

هجا

ترکیبی از اصوات که با یک بار خروج هوا از نای ادا می شود. (معادل همان بخش در دوران دبستان)

مثال: ماه، سر

هجا در زبان فارسی مرکب از یک مصوت و یک یا دو یا سه صامت است.

انواع سجع چیست؟

تسجیع

تسجیع به سخنی می‌گویند که با سجع بیاورند. سجع در لغت به معنی آواز کبوتر است و در اصطلاح علم بدیع آهنگ یکسان و قرینه‌های سخن را می‌گویند. کلامی که سجع در آن به کار رفته کلام مسجع است.

سجع به سه بخش تقسیم می‌شود:

• متوازی
• مطرف
• متوازن

سجع متوازی

هرگاه دو کلمه هم وزن و در حرف روی برابر (هم قافیه) باشند. مثل: دام / نام

حرف روی چیست؟

به آخرین واک اصلی هر کلمه روی می‌گویند. مثلا حرف دال در کلمات یاد، محمد، افتادم، بود

سجع مطرف

وقتی کلمات در وزن مختلف و در حرف روی یکسان باشند. مثل: دست / شکست ، دانشمند / پند

سجع متوازن

وقتی کلمات در وزن یکسان و در حرف روی مختلف باشند. مثل: کام / کار ، نامه / ناله

به طور کلی می‌توان فرمول‌های زیر را برای این سه نوع ارایه داد:

وزن و روی یکی = متوازی

وزن یکی و روی مختلف = متوازن

وزن مختلف و روی یکی = مطرف

انواع سجع چیست؟

ترصیع چیست؟

وقتی در دو جمله و یا دو مصراع و حتی بیشتر سجع‌های متوازی مقابل یکدیگر قرار بگیرند، آن را ترصیع می‌گوییم.

مثال:

ای منور به تو نجوم جمال
ای مقرر به تو رسوم کمال

موازنه یا مماثله چیست؟

وقتی در دو جمله یا دو مصراع سجع‌های متوازن مقابل هم قرار بگیرند به آن موازنه می‌گوییم.

مثال:

شاهی که رَخش او را دولت بود دلیل
شاهی که تیغ او را نفرت بود فسان

انواع سجع چیست؟

مماثله چیست؟

ممکن است گاهی سجع‌های متوازی و متوازن مخلوط باشند که در این صورت به آن مماثله می‌گوییم.

مقابله چیست؟

اگر در موازنه، لغات و مفهوم متضادی شاهد باشیم به آن مقابله می‌گوییم.

مثال:

روز از وصال هجر در آبم بود مقام
شب از فراق وصل در آتش کنم مقیل

تضمین المزدوج یا اعنات القرینه

وقتی در آخر دو جمله از سجع متوازی یا مطرف استفاده شود و در اثنای جملات هم انواع آن وجود داشته باشد، به آن تضمین المزدوج یا اعنات القرینه می‌گوییم.

مثال:

فلان به سیرت گزیده و عادت پسندیده معروف است و به خدمتکاری دولت و طاعت داری حضرت موصوف.

مجله اینترنتی تحلیلک