«زندگینامه جبار باغچه بان»

میرزا جبار عسگرزاده معروف به جبار باغچه‌ بان از جمله پیشگامان عرصه ادبیات و کتاب کودک بود که علاوه بر اقدامات اثرگذاری که انجام داد تأثیر بسیاری بر شاگردان و از سویی نسل‌ های بعدی خود گذاشت.

باغچه بان اولین مؤلف و ناشر کتاب کودک در ایران، مبتکر آموزش ناشنوایان در ایران، پایه گذار آموزش و پرورش پیش دبستانی و از پیشگامان شعر و ادبیات کودکان، بنیان‌ گذار نخستین کودکستان و نخستین مدرسه ناشنوایان ایران در تبریز بود. او را بدون اغراق می‌ توان از نخستین افرادی دانست که به کودک به عنوان «کودک» و از سویی انسانی مستقل نگاه کرد. نگاهی به زندگی وی گویای زحمات بی شماری است که برای کودکان کشید.

با ما باشید؛ زندگینامه جبار باغچه بان

بیشتر بخوانید: زندگینامه سعیده قدس بنیان گذار موسسه محک

زندگینامه جبار باغچه بان

جبار عسگرزاده، معروف به جبار باغچه بان، در سال ۱۲۶۴ شمسی در ایروان، پایتخت کنونی جمهوری ارمنستان متولد شد. پدر و جد وی اهل آذربایجان شرقی و شهر تبریز بودند. پدرش معمار، قناد و مجسمه ‌ساز بود و در نقل داستان های کهن و اشعار شاهنامه مهارت فراوانی داشت. مادربزرگش، “بنفشه”، زنی باکفایت، طبیب و شاعره بود. این دو نقش مهمی در پرورش استعدادهای هنری و خلاقیت جبار باغچه بان داشتند.

او تحصیلاتش را به طور سنتی و در مکتب خانه‌ آغاز کرد و به فراگیری قرآن و زبان فارسی پرداخت. اما در پانزده سالگی به دلیل مشکلات مالی مجبور به ترک تحصیل شد و به حرفه ‌های پدرش معماری و قنادی روی آورد.

در سال ۱۲۸۴ شمسی، به دلیل درگیری های مذهبی به زندان افتاد. در آنجا، هفته‌ نامه “ملانهیب” و سپس “ملاباشی” را می ‌نوشت و مصور می‌ کرد و به کمک هم زنجیر و هم بندش برای فروش به خارج از زندان می ‌فرستاد. زندان در افکار و معتقدات او تغییرات بنیادی پدید آورد و از آن پس، با عشق به آرمان صلح و انسان دوستی، فعالانه وارد زندگی فرهنگی و اجتماعی شد. وی، در همین دوران، با نوشتن مقالات و سرودن اشعار، همکاری خود را با روزنامه فکاهی “ملانصرالدین” آغار کرد و در سال ۱۲۹۱ شمسی به نشر هفته ‌نامه فکاهی “لک‌ لک” در ایروان پرداخت.

جبار باغچه بان در ایران

میرزا جبار باغچه بان پس از جنگ جهانی اول به ایران مهاجرت کرد. وی اولین خدمات فرهنگی خود را، به عنوان معلم کلاس اول، در مدرسه “احمدیه” مرند آغاز کرد. در همان زمان کوتاه بود که نحوه کار و پیشرفت شاگردانش توجه همگان را جلب کرد.

در این زمان او اولین اثر خود در ایران که نمایشنامه “خرخر” بود را برای شاگردانش نوشت و در مدرسه اجرا کرد و توانست در ایران امتیاز تأسیس یک دبستان دخترانه را بگیرد ولی، به دلیل مخالفت های متعصبان، نتوانست آن را افتتاح کند.

بیشتر بخوانید: زندگینامه نجیب محفوظ نویسنده مصری و برنده جایزه نوبل

اقدامات جبار باغچه بان در ایران

میرزا جبار باغچه بان در سال ۱۲۹۹ شمسی، به جهت حسن شهرتی که پیدا کرده بود به تبریز رفت و در آنجا به کار خود ادامه داد. در این زمان، با روش تازه خود شروع به نوشتن کتاب اول دبستان برای کودکان کرد. او برای آموزش کوکان مواد گوناگون درسی، وسایل سمعی و بصری ساخت و کتاب الفبای آسان را برای تدریس فارسی به ترک‌ زبانان بزرگسال نوشت.

جبار باغچه بان با همکاری همسر و همکارش، “صفیه میربابایی”، به تدریس دختران در کلاس های مخصوص نیز موفق شد. وی، در این زمان، “جمعیت حمایت معلمین” و “جمعیت تئاتر” را تأسیس کرد و نمایشنامه‌های انتقادی، از جمله “حیات معلمین” و “اِرکک خالاقیزی” (خاله ‌قزی‌ نَر) را نوشت.

جبار باغچه بان و تأسیس باغچه اطفال و آموزش به ناشنوایان

جبار باغچه ‌بان در سال ۱۳۰۳ شمسی، بنا به پیشنهاد رئیس فرهنگ آذربایجان، کودکستانی به نام “باغچه اطفال” در تبریز تأسیس کرد. همین موضوع باعث شد تا او نام خانوادگی خود را از عسگرزاده به باغچه‌ بان تغییر دهد.

جبار باغچه بان برای کودکان، بازی ها و کاردستی های جدید و تزئینات و صورتک های گوناگون می ساخت و شعر، سرود و نمایشنامه می نوشت و به یاری همسرش، که با موسیقی آشنا بود، در کودکستان نمایش های آهنگین اجرا می کرد.

جبار باغچه ‌بان درسال ۱۳۰۵، با توجه به حالات یک کودک ناشنوا در “باغچه اطفال” به فکر تدریس به ناشنوایان افتاد و کار تدریس به کر و لال ها را با سه پسر ناشنوا آغاز کرد.

وی در آموزش ناشنوایان هیچ تجربه یا علمی نداشت. او با تجربه شخصی، به نقش مهم حس‌ باصره و لامسه در آموزش زبان به ناشنوایان پی برد. صداهای زبان فارسی را به دو دسته حنجره‌ای (آوایی) و تنفسی (بی‌آوا) و هر یک از این دو گروه را به ممتد و غیر ممتد تقسیم کرد.

وی “الفبای دستی گویا” را، که در نوع خود در جهان بی ‌نظیر بود، بر پایه ویژگی صداها و شکل حرف ها ابداع کرد. در این الفبا، برخلاف بعضی الفباهای دستی دیگر، از یک دست استفاده می ‌شد. این نشان های دستی، ضمن اینکه کمک به لب خوانی بود، وسیله‌ ای برای تعلیم و اصلاح تلفظ نیز است.

بیشتر بخوانید: زندگینامه دکتر محمد معین پدر فرهنگ لغات فارسی

تاسیس کودکستان شیراز توسط جبار باغچه بان

جبار باغچه ‌بان، در سال ۱۳۰۶ تبریز را ترک و به شیراز رفت. در همان سال “کودکستان شیراز” را تأسیس و به نوشتن شعر، چیستان و نمایشنامه‌های گوناگون پرداخت. در آن زمان مجموعه شعر زندگی کودکان و نمایشنامه “گرگ و چوپان” را در سال ۱۳۰۸ و نمایشنامه “پیروترب‌ و خانم‌ خزوک” را در سال ۱۳۱۱ خود مصور و چاپ کرد و وسایل و بازی های گوناگونی برای پرورش حافظه، حواس و اندام های تکلم ساخت.

برنامه کودکستان باغچه بان شامل ورزش، گردش در کوه و صحرا، تمرین رختشویی، تعلیم بنایی و خشت ‌زنی و مجسمه سازی و کار بافتنی و آداب معاشرت و غیره بود.

در همین زمان کار تئاتر را نیز ادامه داد و با همکاری “نصرالله شادروان”، چندین نمایشنامه انتقادی به صحنه آورد. از این رو می‌ توان گفت که در دهه اول قرن چهاردهم در ایران از نظر آغاز آموزش و پرورش ابتدایی و آموزش کودکان استثنائی و ایجاد فرهنگ و ادبیات کودکان برجستگی چشمگیری داشته ‌است.

جبار باغچه بان از سیگارپیچی تا اختراع سمعک استخوانی یا تلفن گنگ

جبار باغچه بان در سال ۱۳۱۱ به تهران آمد. او قصد داشت مؤسسه‌ ای برای پژوهش های روانشناسی و تربیتی تأسیس کند که به دلیل نداشتن پشتیبانی مادی و معنوی از آن منصرف شد. در این زمان، ناگزیر مدت کوتاهی در یک کارخانه سیگارپیچی مشغول به کار شد.

در آذر ۱۳۱۲، با چاپ اعلانی در روزنامه اطلاعات درباره آموزش ناشنوایان، اولین کلاس ناشنوایان را، در مطب دوستش، با یک شاگرد دایر کرد. تعداد شاگردان به تدریج به پنج نفر افزایش یافت. در پایان سال تحصیلی، وزارت فرهنگ، با احساس رضایت از نتیجه آموزش ناشنوایان، ماهانه‌ای به مبلغ چهل تومان برای دبستان در نظر گرفت و “دبستان کر و لال ها” رسماً آغاز به کار کرد.

در همان سال، باغچه ‌بان “تلفن گنگ” یا “سمعک استخوانی” را اختراع کرد و به ثبت رسانید. این سمعک وسیله انتقال صوت از طریق دندان به مرکز شنوایی است.

بیشتر بخوانید: زندگینامه محمدعلی جمال زاده پدر داستان کوتاه زبان فارسی

تأسیس جمعیت حمایت از کودکان کر و لال توسط جبار باغچه بان

در سال ۱۳۱۴، وزارت فرهنگ “دستور تعلیم الفبای” عسگرزاده را منتشر کرد که بعدها نیز از روش پیشنهادی آن (روش باغچه‌بان) در کلاس های دبستانی و بزرگسالان استفاده می‌ شد.

جبار باغچه بان درسال ۱۳۲۲، با کمک افراد خیر، “جمعیت حمایت کودکان کر و لال و کور” را در تهران تأسیس کرد که در تیر ۱۳۲۳ به ثبت رسید و بعدها کلمه کور از عنوان آن حذف ‌شد. در بهمن همین سال، ماهنامه زبان را منتشر کرد و در آن روش تازه خویش را در اختیار آموزگاران کلاس اول گذاشت. کتاب های اول دبستان و کتاب “سرباز” را، با روش تازه، در همین سال منتشر کرد.

تربیت رسمی معلمان کودکان استثنائی توسط جبار باغچه بان

جبار باغچه بان در اسفند سال ۱۳۲۷ اساسنامه و برنامه کامل و دقیق تحصیلات ۵ ساله ناشنوایان برای آموزش زبان و حرفه، روش شفاهی توأم با الفبای دستی گویا تهیه کرد و در سال ۱۳۳۰، “کانون کر و لال ها” را پایه ‌گذاری کرد.

جبار باغچه بان در سال ۱۳۳۲، نخستین کلاس تربیت معلم ناشنوایان را، با همکاری دانشسرای مقدماتی، در آموزشگاه خود تأسیس کرد و بدین ترتیب، اولین گام در تربیت رسمی معلمان کودکان استثنائی برداشته‌ شد.

بیشتر بخوانید: زندگینامه اکبر رادی پدر نمایشنامه نویسی نوین ایران

نوشتن کتاب زبان مصور

جبار باغچه بان در سال ۱۳۴۳ کتاب حساب را برای کودکان ناشنوا و روش آموزش کر و لال ها را برای آموزگاران نوشت.

در این کتاب ها علاوه بر توضیح صداهای زبان فارسی و روش آموزش تلفظ و لب خوانی، اصول‌ “زبان مصور” را به تفصیل شرح داده است. زبان مصور مجموعه علایم بصری است که با استفاده از آن می ‌توان ساختار زبان را به ناشنوایان آموزش داد. در همین زمان، “گاهنامه”، ابزاری بصری برای آموختن چگونگی بلند و کوتاه شدن روزها را ساخت.

آموزشگاه باغچه ‌بان، در زمان حیات وی، از هر نظر گسترده و مجهز بود. با اجرای برنامه تربیت معلم ناشنوایان، مدارس و کلاس های ویژه و هنرستان ها و کلاس های بزرگسالان (اکابر) و باشگاه ها و مراکز پژوهشی و خدمات ویژه، از جمله دوره‌های تربیت رابط ناشنوایان در تهران و شهرستان ها تأسیس شد و ناشنوایان به مراکز آموزش عالی راه‌ پیدا کردند.

درگذشت جبار باغچه بان

میرزا جبار باغچه بان، پس از عمری تلاش در راه اعتلای فرهنگ ایرانی، سرانجام در روز چهارم آذرماه سال ۱۳۴۵، در ۸۱ سالگی دار فانی را وداع گفت و در تهران به خاک سپرده شد. با مرگ او، کودکان استثنایی، دلسوزترین پدر خود را از دست دادند.

آثار جبار باغچه بان

آثار فراوان جبار باغچه بان، در بردارنده باورها و تجربه‌های ۵۰ سال کار آموزشی توان فرسا و پیگیرانه اوست که از آن میان می توان موارد زیر را نام برد.

• «برنامه کار آموزگار» سال ۱۳۰۲
• «الفبای آسان» سال ۱۳۰۳
• «الفبای دستی مخصوص ناشنوایان» سال ۱۳۰۳
• «خانم خزوک» سال ۱۳۰۷
• «زندگی کودکان» سال ۱۳۰۸
• «گرگ و چوپان» سال ۱۳۰۸
• «پیر و ترب» سال ۱۳۱۱
• «بازیچه دانش» سال ۱۳۱۱
• «دستور تعلیم الفبا» سال ۱۳۱۴
• «تهران، دبستان ناشنوایان» سال ۱۳۱۹
• «علم آموزش برای دانشسراها» سال ۱۳۲۰
• «بادکنک» سال ۱۳۲۴
• «الفبای خودآموز برای سالمندان» سال ۱۳۲۶
• «پروانه‌ نین کتابی» سال ۱۳۲۶
• «الفبا» سال ۱۳۲۷
• «اسرار تعلیم و تربیت یا اصول تعلیم الفبا» سال ۱۳۲۷
• «الفبای گویا» سال ۱۳۲۹
• «برنامه یک‌ساله» سال ۱۳۲۹
• «کتاب اول ابتدایی» سال ۱۳۳۰
• «حساب» سال ۱۳۳۴
• «کتاب اول ابتدایی» سال ۱۳۳۵
• «آدمی اصیل و مقیاس واحد آدمی» سال ۱۳۳۶
• «درخت مروارید» سال ۱۳۳۷
• «خیام آذری» سال ۱۳۳۷
• «رباعیات باغچه‌بان» سال ۱۳۳۷
• «روش آموزش کر و لال‌ها» سال ۱۳۴۳
• «من هم در دنیا آرزو دارم» سال ۱۳۴۵
• «بابا برفی» سال ۱۳۴۶
• «عروسان کوه» سال ۱۳۴۷
• «زندگینامه باغچه‌بان به قلم خودش» سال ۱۳۵۶
• «شب به سر رسید» سال ۱۳۷۳
• «کبوتر من» سال۱۳۷۳

مجله اینترنتی تحلیلک