همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک؛ می خواهیم در این مطلب به زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی بپردازیم. در تقویم ما، پنجم اسفند ماه هر سال به عنوان روز مهندس شناخته می شود و این نام گذاری را برای بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی انجام داده اند.
خواجه نصیرالدین طوسی
علّامه حلّى از شاگردان بر جسته خواجه نصیر الدین طوسی که از بزرگترین علماى مذهب تشیع است درباره خصوصیات اخلاقى استادش مى گوید:
خواجه بزرگوار در علوم عقلى و نقلى تصنیفات بسیار دارد و در علوم اسلامى بر طریقه مذهب شیعه کتاب ها نوشت او شریف ترین دانشمندى بود که من در عمرم دیدم.
برو کلمن آلمانى در کتاب تاریخ ادبیات راجع به قرن هفتم مى نویسد:
مشهورترین علما و مؤلفین این عصر مطلقاً و بدون شک نصیر الدین طوسى است.
محدث قمى، صاحب مفاتیح الجنان، در مورد خواجه نصیر مى نویسد:
نصیر المله و الدین، سلطان الحکماء و المتکلمین، فخر الشیعه و حجه الفرقه الناجیه استاد البشر و العقل الحادى عشر.
خواجه نصیرالدین طوسی روز شنبه یازدهـم جمادى الاول سال ۵۹۷ هـ.ق در شهر طوس خراسان به دنیا آمد. او دروس مقدماتى از قبیل خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قـواعد زبان عربـى و فارسى، معانى و بیان و مقدارى از علـوم منقـول از قبیل حدیث و … را نزد پدر روحانى خودش محمد بن حسن طـوسى فراگرفت.
خواجه بعد از طى دوره سطح عالى در نیشابـور و برای ادامه تحصیل به شهر رى رفت و از آنجا به قم و بعد از مدتی راهى اصفهان شد، لیکن در اصفهان استادى که بتواند از او استفاده کند، نیافت بعد از اندک مدتى به عراق مهاجرت کرد. در عراق علـم فقه را فراگرفته و در سال ۶۱۹ هـ ق موفق به اخذ درجه اجتهاد و اجازه روایت از معین الدیـن شد.
خواجه نصیر الدین طوسی از محضر استادانی بهره مند شده است. بعضی از آن ها عبارتند از:
دایى بزرگوارش (نور الدین على بن محمد شیعى)
ریاضى دان معروف آن زمان (محمد حاسب)
آخرین استادى که خواجه در طوس پیش او تلمذ کرد (عبدالله بن حمزه) دایى پدرش بوده است.
درس خارج فقه و حدیث و رجال را در محضر امام سراج الدین کسب علم کرد.
فرید الدین داماد نیشابورى دانشمند بزرگ آن عصر بود که خواجه در حضور این استاد اشارات ابن سینا را آموخت.
کتاب قانون ابن سینا را از قطب الدین فرا گرفته و در نهایت از محضر عارف نامور شیخ عطار نیشابورى بهره مند شد.
ابو السادات اسعد بن عبد القادر
خواجه نصیر علم فقه را از محضر (معین الدین سالم) فرا گرفته است.
در موصل از محضر (کمال الدین موصلى) نجوم و ریاضى را آموخت.
خواجه نصیرالدین طوسی در عراق در درس اصـول فقه علامه حلّى حاضر شد، وى نیز متقـابلاً در درس حکمت خواجه شرکت مى کرد.
خواجه نصرالدین طوسی سپـس در موصل نجوم و ریاضى را آموخت، به ایـن ترتیب خواجه نصرالدین طوسی نصیر دوران تحصیل خـود را پشت سر گذاشت و بعد از مدت ها دورى از وطن و خانواده، قصد عزیمت به خـراسـان کرد.
خواجه در بین راه بازگشت به میهن، بعد از نیشابور به طرف طوس زادگاه خویش ادامه مسیر داد و از آن جا خود را به قاین رساند تا بعد از سال ها به دیدار مادر و خواهرش موفق شود. مدتى در قاین اقامت کرده و به تقاضاى اهل شهر امام جماعت مسجد شهر را قبول و به مسائل دینى مردم رسیدگى کرد و اطلاعاتى نیز درباره قوم مغول به دست آورد.
وی در سال ۶۲۸ ه ق در شهر قاین با دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد. او بعد از چند ماه سکونت در شهر قاین از طرف محتشم قهستان به نام ناصرالدین که مردى فاضل و علاقه مند به فلاسفه بود دعوت به قلعه شد. او به اتفاق همسرش به قلعه اسماعیلیان رهسپار شد. (قلعه هاى اسماعیلیه بهترین و محکم ترین مکان در برابر حمله مغولها بود.)
در همین زمان بود که خواجه نصیرالدین طوسی به در خواست میزبان کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه را از عربى به فارسى ترجمه کرد و نام آن را اخلاق ناصرى (به نام میزبان خود) گذاشت.
خواجه نصیرالدین طوسی حدود ۲۶ سال در قلعه هاى اسماعیلیه به سر برد و در این مدت دست به تألیف و تحریر کتاب هاى متعددى زد که از جمله آن می توان به شرح اشارات ابن سینا، اخلاق ناصرى، رساله معینیه، مطلوب المومنین، روضه القلوب، رساله تولى و تبرى اشاره کرد.
مغول بیشتر ممالک اسلامى را به اطاعت خود در آورده بود، ولى اسماعیلیه و بنى عباس هنوز در قدرت بودند. در حالى که سران مغول در فکر یورش به بغداد مقر بنى عباس بودند، اسماعیلیه ظلم و ستم را از حد گذرانده و فساد آن قدر شدت پیدا کرده بود که کسى طاقت نداشت، تا جایى که قاضى شمس الدین قزوینى که عالم و مورد اعتماد مردم قزوین بود از ستم بیش از حد اسماعیلیه به (قا آن) نوه چنگیز خان شکایت برده و طلب کمک نمود.
قا آن برادر کوچک خود هلاکو خان را مأمور سر کوبى قلعه هاى اسماعیلیه کرد. هلاکو خان در سال ۶۵۱ ه ق با ۱۲۰۰۰ نفر روانه قهستان شد. نماینده اى پیش ناصرالدین فرستاد و او را به قبول اطاعت از خود فرمان داد. ناصرالدین که در این زمان پیر و ناتوان شده بود به نزد هلاکو رفت و تسلیم شد هلاکو هم او را محترم شمرد و به حکومت شهر تون (فردوس کنونى) فرستاد با تسلیم شدن ناصرالدین عملا شکستى در جبهه اسماعلیه رخ داد و مغولان قلعه ها را یکى پس از دیگرى تسخیر کردند.
معروف ترین آثار نجومی خواجه نصیر زیج ایلخانی است که در سال ۶۵۰ نوشته شده است.
زیج ایلخانی، فارسی است. خواجه در مقدمه این کتاب گوید:
«… هولاکو خان همدان را قهر کرد و بغداد بگرفت و خلیفه را برداشت، تا حدود مصر بگرفت و کسانی که یاغی بودند نیست کرد و هنرمندان را در همه انواع بنواخت و بفرمود تا هنرهای خویش و رسم های نیکو نهادند و من بنده نصیر را که از طوسم و به ولایت همدان افتاده بودم، از آنجا بیرون آورد و رصد ستارگان فرمود و حکما را که فن رصد می‌دانستند چون: مؤ‌یدالدین العرضی که به دمشق بود و فخرالدین مراغی که به موصل بود و فخر خلاصی که به تفلیس بود و نجم‌الدین دبیران که به قزوین بود، بفرمود تا از آن ولایت ها بطلبند و زمین مراغه رصد را اختیار کردند و بفرمود تا کتاب ها از بغداد و شام و موصل و خراسان بیاوردند، تقریر چنان کرد که منگوی از میان برخاست و بعد از آن رصد ستارگان تمام شد…»
این کتاب چهار مقدمه دارد:
- در تواریخ
- در سیر کواکب
- در اوقات طالع
- در باقی اعمال نجوم
بر این زیج چند شرح معتبر نوشته شده است که بهتر از همه شرح این چند نفر است:
- زیج شاهی که آن را علیشاه بن محمد بن القاسم خوارزمی معروف به علأالمنجم نوشته که به فارسی و مختصر است. مؤ‌لف این کتاب را (عمده الایلخانیه) نام داده و آن را برای محمد بن احمد التبریزی وزیر تألیف کرده است.
- شرح حسن بن محمد نیشابوری قمی معروف به نظام اعرج و آن شرحی فارسی است که کشف الحقایق نام دارد.
- شرح غیاث الدین جمشید بن مسعود کاشانی بنام زیج خاقانی. شارح گوید: این کتاب را در تکمیل زیج ایلخانی پرداختم و همه آن چه را که از اعمال منجمان استنباط کرده بودم و در هیچ زیج دیگر نیامده، با براهین در آن گرد آوردم.
چندى از فتح بغداد نگذشته بود که هلاکو خواجه نصرالدین طوسی را به ساختن رصد خانه تشویق کرد. هلاکو کلیه موقوفات را به خواجه نصرالدین طوسی واگذار کرد تا آن ها را به مصرف رصد خانه برساند.
خواجه به امر هلاکو، مشاهیر، حکما و منجمان را به مراغه احضار کرد. رصدخانه مراغه در سال ۶۵۶ ه. ق آغاز و در سال ۶۷۲ ه. ق به اتمام رسید. در این رصدخانه از ابزار نجومى که از قلعه الموت و بغداد آورده بودند استفاده شد. خواجه توانست کتابخانه عظیمى در آنجا تأسیس کند. تعداد کتب آن را بالغ بر چهار صد هزار جلد نوشته اند.
با رحلت خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۸ ماه ذیحجه سال ۶۷۲ ه ق، بغداد یکپارچه غرق ماتم شد و اشک ها چون سیلاب از گونه ها جارى گردید. با ارتحال خواجه جهان تشیع بزرگترین حامى خویش را در دستگاه حکومت از دست داد. خواجه با احترام خاصى به سوى آستان مقدس امام کاظم (علیه السلام) تشییع و در جوار آن امام همام به خاک سپرده شد.
آثار علمى و قلمى فراوانى از خواجه به یادگار مانده که به برخى از آنها اشاره مى گردد:
- تجرید العقاید
در علم کلام و آن کتاب در این موضوع از کتاب های دقیق و استوار است و مورد عنایت بسیاری از دانشمندان بوده و بر آن شرح کرده‌اند یا تعلق زده‌اند. مهم‌ترین شرح های این کتاب از آن علامه حلی، حکیم قوشچی و عبدالقادر لاهیجی است. این شرح ها اغلب با اصل چاپ شده است و شرح علامه به سال ۱۳۵۳ هجری در صیدا در مکتبه عرفان چاپ شد و نام آن کشف‌المرد است و همین شرح نزدیک‌ترین تفسیری است به مقاصد خواجه طوسی که علامه حلی نوشته است.
- شرح اشارت بو على سینا
این شرح با شرح فخر رازی بر اشارات به سال ۱۳۲۵ هجری در مصر مطبعه خیریه چاپ شد و اخیراً دکتر سلیمان دنیا اشارات را در مصر تنها با شرح خواجه و با دقت و حواشی سودمند چاپ کرد. خواجه در این کتاب بسیاری از اشتباهات و نقض های نا به جای امام را بر شیخ‌الرئیس جواب گفته ولیکن به هیچ روی از طریق ادب بیرون نرفته و از او به عنوان شارح فاضل یاد کرده است.
- قواعد العقاید
- اخلاق ناصرى
- آغاز و انجام
- تحریر مجسطى
- تحریر اقلیدس
- تجرید المنطق
- اساس الاقتباس
- ذیج ایلخانى
- آداب البحث
- آداب المتعلمین
- روضه القلوب
- اثبات بقاء نفس
- تجرید الهندسه
- اثبات جوهر
- جامع الحساب
- اثبات عقل
- جام گیتى نما
- اثبات واجب الوجود
- الجبر و الاختیار
- استخراج تقویم
- خلافت نامه
- اختیارات نجوم
- رساله در کلیات طب
- ایام و لیالى
- علم المثلث
- الاعتقادات
- شرح اصول کافى
امیدواریم از مطالعه زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی لذت برده باشید.
مجله اینترنتی تحلیلک
