همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک، در این بخش قصد داریم با معرفی اماکن گردشگری ایران در خدمت شما باشیم. امیدواریم که شما عزیزان بتوانید به این اماکن زیبا سر بزنید و خوشحال می شویم که تجربه های خودتان را با ما به اشتراک بگذارید. این مطلب به معرفی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در استان قم اختصاص دارد.

تاریخچه حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در قم

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در شهر قم قرار دارد. حضرت معصومه سلام الله علیها در سال ۲۰۱ قمری، یک سال پس از ورود امام‎ رضا علیه السلام به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد. موسی ‎بن خزرج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد و پس از مدتی حضرت معصومه سلام الله علیها رحلت کرد. پیکر ایشان را در محلی موسوم به باغ بابلان به خاک سپردند.

باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود. این باغ حتی در قرن های۷ و ۸ق نیز خارج از قم بوده، زیرا قاضی‎ احمد قمی از شمس‎ الدین صاحب دیوان یاد می‎کند که «‌متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد».

همچنین به موجب یک وقف‎ نامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است. در ایامی که شاردن از قم دیدار می‎کرده، دیوار پهن و ستبری از آجر میان ساختمان حرم و رودخانه کشیده شده بوده که به هنگام طغیان رودخانه، به حرم آسیبی وارد نیاید.

بیشتر بخوانید: معرفی مشهد اردهال کربلای ایران / سرداب اعجاب انگیز

پس از رحلت حضرت معصومه سلام الله علیها و دفن ایشان در باغ بابلان، روضه وی در طول تاریخ دستخوش دگرگونی‌های بسیار شد و به تدریج بر وسعت و شکوه حرم و بناهای مجاور آن افزوده گشت تا اینکه این روضه به شکوه‎ مندترین و معروفترین زیارتگاه‌ های ایران پس از آستان قدس رضوی تبدیل شد.

نخستین قبه بر قبر حضرت معصومه سلام الله علیها توسط زینب از زنان علویه ساخته شد و این بنا در زمان صفویه شکوه و جلالی یافت. نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه‎ طهماسب اول است. امروزه آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.

درباره مدت عمر حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را ۱۸ ساله، و بعضی بیش از این دانسته‎‌اند، اما با توجه به اینکه پدر وی امام موسی ‎کاظم علیه السلام در ۱۷۹ق/۷۹۵م به دستور هارون عباسی زندانی شد و ۴ سال در زندان ماند و همانجا شهید شد و رحلت حضرت معصومه سلام الله علیها نیز در ۲۰۱ق/۸۱۶م رخ داده، وی حد‌اقل می‎بایست در ۲۱ یا ۲۲ سالگی رحلت کرده باشد.

بیشتر بخوانید: معرفی آستان مقدس امام زاده صالح تجریش

در حمله مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید، زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان برجای بوده است. برخی گفته ‎اند که تیمور گورکانی نیز قم را ویران کرد، ولی برخی منکر هجوم تیمور به قم شده‎اند. حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد کرده است ولی از آسیب رسیدن به حرم به دست مغولان گزارشی نقل نکرده است.

در روزگار صفویان، آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت را مرتفع‎ تر ساختند و به کاشی آراستند.

در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم معصومه سلام الله علیها از این حمله بی‎نصیب نماند و اشرف افغان به هنگام عقب ‎نشینی از برابر نادرشاه، همه نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاه‎ عباس را نیز کند و به یغما برد.

بیشتر بخوانید: زندگینامه حضرت معصومه سلام الله علیها

معرفی حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

در ادامه به معرفی بخش هایی از حرم حضرت معصومه سلام الله علیها می پردازیم.

ضریح حرم حضرت معصومه (س)

نخستین ضریح حرم حضرت معصومه (س)، ساخته شاه تهماسب اول است. این ضریح در ۹۵۰ق/۱۵۴۳م به طول ۴/۸۰ و عرض ۴/۴۰ و ارتفاع ۲ متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در ۱۲۱۳ق/۱۷۹۸م به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی‎شاه ساخته و نصب شد.

شاه‎طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. ضریح حرم حضرت معصومه (س) در ۱۰۰۰ق/۱۵۹۱م توسط شاه‎عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد.

گنبد حرم حضرت معصومه (س)

نخستین گنبدی که بر فراز تربت حضرت معصومه سلام الله علیها بنا شد، ساخته ابوالفضل عراقی در ۴۵۷ق/۱۰۶۴م بود. در ۹۲۵ق /۱۵۱۹م شاه‌بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در ۱۵۱۸ق/۱۸۰۳م به فرمان فتحعلی‎شاه با ۱۲۰۰۰ خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است. پیرامون خارجی آن ۶/۳۵ و پیرامون داخلی آن ۶۶/۲۸ و قطرش ۱۲ متر است.

گلدسته ‌ها

در آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها جمعاً ۶ گلدسته هست. دو گلدسته خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه‌ بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق/۱۷۸۳م این ۲ گلدسته توسط لطفعلی‌خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیده هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، برمی‌آید که ۲ گلدسته شاه ‌بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی‌خان ویران بوده است.

بیشتر بخوانید: معرفی امام زاده داود تهران / مکانی برای زیارت و سیاحت

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

صحن ‌ها و ایوان ‌ها

آستانه حضرت معصومه (س) دارای ۲ صحن است: صحن عتیق و صحن جدید.

صحن عتیق

در ۹۲۵ق/۱۵۱۹م شاه‎بیگم صفوی برای نخستین‎بار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان ها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی‎شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.

مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‎بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی‎شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‎کاری و گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.

صحن جدید

این صحن از آثار میرزاعلی ‎اصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ق/۱۸۷۸م تا ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.

این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استادحسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری، گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود.

موزه حرم حضرت معصومه (س)

در طی دوره‎های مختلف که از آغاز بنای حرم می‎گذرد، اشیاء گران بهایی در آنجا گرد آمده است که زائران و مجاوران حرم و‌ گاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‎اند.

پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و این ها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند.

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

در این موزه اشیاء نفیسی چون قرآن های خطی، دوازده قطعه فرش قبر پادشاهان قاجار، قسمتی از پرده کعبه که توسط امام خمینی اهدا شده، مسکوکات کهن و گران بهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‎های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‎شود.

بیشتر بخوانید: امامزاده حسن کرج از نوادگان امام موسی کاظم علیه السلام

کتابخانه حرم حضرت معصومه (س)

پیش از تأسیس کتابخانه آستانه، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآن های مذهب و گران بهایی را که در طی سالیان دراز گردآمده بود، در حجره‎ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلو آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب ها از میان رفت. بقیه را در دو صفّه بزرگ برفراز صفه‎های داخلی ایوان آینه جای دادند.

در ۱۳۳۰ش، کتابخانه‎ای مرکب از ۲ سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‎های شرقی صحن عتیق، و ۲ مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرق‎الشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند.

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

چه کسانی در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها مدفون هستند؟

در زیر گنبد حضرت معصومه سلام الله علیها ۵ تن از امام زادگان و همراهان این بانو در سفر قم مدفون هستند که میمونه، دختر موسی مبرقع نوه امام جواد سلام الله علیه، ام محمد دختر موسی مبرقع، قاسم دختر کوکبی از نوادگان امام سجاد سلام الله علیه، ام حبیب کنیز ابوعلی نوه امام رضا سلام الله علیه و ام اسحاق کنیز محمد بن موسی مبرقع از آن جمله آن‌ها هستند.

گروه دیگر که در جوار حرم کریمه اهل بیت سلام الله علیها آرمیده ‌اند علمای شیعه هستند؛ مشهورترین قبری که در اولین پرسش از خدام، به سوی آن راهنمایی می‌شوید، مزار “آیت‌الله بروجردی” است. سنگ قبر بزرگ و برجسته‌ای که در راهروی مسجد اعظم قم در کنار مسجد بالاسر، زیر گنبد زیبایی قرار دارد و افراد معمولا در آنجا فاتحه و دعا می‌خوانند.

مقابل آن در مسجد بالاسر حرم، چند قبر قرار دارد که جز دو یا سه ساعت بعد از نماز ظهر که خانم‌ها می‌توانند وارد این قسمت شوند، در دیگر ساعت‌ها فقط برای ورود آقایان باز است. در اینجا مزار استاد “شهید مطهری”، “علامه طباطبائی“، “آیت‌الله بهاءالدینی”، “آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری” (موسس حوزه علمیه قم)، “آیت‌الله بهجت” و… قرار دارد.

در سمت صحن اتابک وسط حیاط، سنگ قبر مرتفع “قطب‌الدین راوندی”، از علمای شیعی قرن ششم قرار دارد. در حجره‌های صحن اتابک افراد مشهوری دفن هستند؛ در یکی از آنها مزار شهید “دکتر مفتح” با سنگ قبر بزرگی ایستاده بر دیوار واقع شده است. البته این حجره محل پاسخ به‌سوالات افراد به زبان اردو است، اما می‌توان این سنگ قبر را از نزدیک دید.

آن طرف حیاط نیز در یکی دیگر از حجره‌ها مزار “شیخ فضل‌الله نوری” قرار دارد؛ قبری بزرگ با عکس بزرگ از ایشان.

دسته دیگر از افرادی که در این مکان مقدس دفن شده اند مشاهیر کشورمان هستند؛ در یکی دیگر از حجره‌ها مزار “پروین ‌اعتصامی” و پدرش، یوسف اعتصامی است. این حجره فرش شده و همین امر باعث شده تا افراد از این حجره استفاده‌های دیگری مانند کتاب خواندن کنند.

البته در این میان باید از از قبر “علی‌اصغر اتابک”، صدر اعظم ایران در زمان ناصرالدین شاه و “مظفرالدین شاه” نیز نام برد که امروز در ورودی خواهران جنب ایوان آینه‌کاری در صحن اتابک قرار دارد.

بیشتر بخوانید: معرفی حسینیه اعظم زنجان / پایتخت شور و شعور حسینی

پادشاهان و درباریان زیادی نیز در این مکان دفن شده اند که بعضی از خادمان قدیمی حرم می‌گویند که تعدادی از سنگ قبرها برداشته شده‌ و به صورت سالم باقی‌مانده در موزه‌ای که در میدان آستانه است، قرار دارد.

اشتهاردی نوشته است: شاهانی که در قم مدفونند، شش نفر هستند؛ چهار نفر آنها از پادشاهان صفوی و دو نفر آنها از شاهان قاجاریه‌اند.

چهار پادشاه از صفویان از جمله شاه عباس دوم و شاه صفی یکم، دو پادشاه از قاجار و همچنین تعدادی از شاهزادگان قاجار در مسجد شاه واقع در حرم فاطمه معصومه دفن شده‌اند. این مسجد در کنار ضریح فاطمه معصومه قرار دارد.

شاه عباس دوم و شاه صفی یکم کنار یک دیگر در قسمت بیرونی و کنار ضریح دفن شده اند؛ شاه عباس دوم در قسمت مردانه آن ور خطی که مردان و زنان را جدا میکند دفن شده و شاه صفی یکم آن ور خط در قسمت زنانه دفن شده اند.

حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

اما شاه سلطان حسین و شاه سلیمان یکم صفوی در سمت جنوب غربی حرم (رواق جنوبی) چسبیده به یک دیگر دفن شده‌اند.

این قبرها تماماً در سال ۱۳۶۳ شمسی به دستور صادق خلخالی حاکم شرع و رییس تمام دادگاه های ایران صاف شده از هر چهار قبر فقط یک کاشی بزرگ به جای مانده و حتی از بین این چهار دو قبر را زیر فرش انداختند. سنگ قبر تمامی قبر ها در موزه آستانه مقدسه قم نگهداری میشود.

پادشاهان قاجار در ضلع شمالی صحن عتیق دفن شده‌اند. سنگ قبرها برداشته شده و اکنون در موزه نگهداری می‌شوند.

فتحعلی ‌شاه قاجار: این قبر بسیار ضریح بزرگی داشته و روبروی ایوان طلای حرم است. در این آرامگاه بزرگ میرزا حسن مستوفی‌ الممالک آشتیانی هم دفن شده است.

محمدشاه قاجار: در جلوی دو پادشاه صفوی شاه سلطان حسین و شاه صفی یکم و در قسمت ورودی حرم سه قبر دفن شده مهد علیا در سمت چپ و محمدشاه در وسط و منوچهر معتمد الدوله حاکم اصفهان در سمت راست هر سه قبر صاف شده و زیر فرش هستند.

مجله اینترنتی تحلیلک