پژوهش های بهرام بیضایی

بیضایی پژوهشگر

تنوع و تکثر حوزه‌های فعالیت یک هنرمند یا پژوهشگر و کثرت حجم آثار در یک حوزه‌ی خاص اگرچه نمایی واضح از دغدغه‌ها و مسئله‌های فرمی و ذهنی آن هنرمند به‌دست می‌دهد اما این امکان را نیز به‌وجود می‌آورد که دسته‌ای از آثار در حاشیه‌ و در سایه‌ی دسته‌ی دیگر قرار بگیرند.
بهرام بیضایی را می‌توان با اطمینان یکی از مصادیق گزاره‌های‌ بالا دانست.

واضح است که کارنامه‌ی بیضایی در حوزه‌ی نمایشنامه، فیلمنامه و در شکل کلی‌تر در حوزه‌ی هنرهای دراماتیک درخشان است. او که از جوانی شروع به نوشتن کرده بود، بلافاصله توانست توجه بسیاری از منتقدان و مخاطبان جدی را معطوف به خود کند و با حضور در دانشگاه تهران بر عیار علمی و تحقیقی‌اش افزوده شد.

اگرچه بسیاری از نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌های بیضایی هیچ گاه مجال اجرا و ساخت نیافتند اما این سبب نشد که او دست از نوشتن بر دارد.

فهرست پر عنوان مجموعه‌ی آثار بیضایی مصداق بارز همین مسئله است: آثاری که شامل فیلمنامه‌ها، نمایشنامه‌ها و تحقیقات مفصل او درباره‌ی حوزه‌ی نمایش است.

درباره آثار بیضایی

درباره‌ آثار بیضایی ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که فیلم‌ها و نمایش‌‌های او بیشترین میزان توجه، تحسین و نقد را به خود اختصاص داده‌اند و در مرحله‌ی بعد نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌های منتشر شده‌ی‌ او توفیق توجه پیدا کردند و آخر از همه، تحقیقات درخشان او درباره‌ی تاریخ نمایش نیز تا حدودی دیده شدند.

در ضمن تأکید بر این نکته شاید این توضیح ضروری است که مخاطبان نمایش و فیلم قطعا بیشتر از مخاطبان تحقیقات جزئی و فنی است و به همین خاطر اقبال عمومی بیشتر معطوف به فیلم‌ها و نمایش‌های بیضایی بوده است تا پژوهش‌های او.
باید توجه داشت که وقتی ما از عبارت هنرمند/ محقق استفاده می‌کنیم (و این توصیف از بیضایی منصفانه و حقیقی است) به دو بعد از فعالیت‌های بیضایی اشاره داریم که هریک از این دو بعد، اقتضائات و ویژگی‌های خاص خود را دارند و به همین جهت ناظر به دو طیف گوناگون از نقد و بررسی هستند.

درباره‌ی آثار غیرتحقیقی بیضایی بسیار گفته‌اند و نوشته اند. این دسته از آثار با آن نثر محکم و با موضوع بحث قرار دادن مهمترین مسائل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی ما دقیقا جز مؤثرترین آثار فارسی در گونه‌ی ادبیات نمایشی قرار می‌گیرند و شاید بتوان در یک واژه خلاصه‌شان کرد: دغدغه.
آنچه در همه‌ی آثار بیضایی نمود روشنی دارد توجهی کم‌نظیر به مسئله‌های ناب عالم انسانیت است که در جغرافیا و تاریخ سرزمینی به نام ایران، تعین پیدا کرده است.

بیضایی آنجا که تصویری خلق می‌کند یا پرده‌ای تدارک می‌بیند لابد به روابط انسانی، اخلاق، تاریخ، مسئله‌ی زنان و… توجه نشان داده‌ است و این گستره‌ی مضامین است که به آثار او وزنی دوچندان می‌بخشد.

چنان که در بالا گفته شد ما در کنار «بیضایی هنرمند» یک «بیضایی پژوهشگر» نیز داریم که در امر تحقیق نیز مسئله اندیش و باریک بین است. آثاری نظیر نمایش در ایران، نمایش در چین، هیچکاک در قاب، هزار افسان کجاست و… گویای همین نکته اند که دو مقوله‌ی کلی تاریخ و اسطوره، ترجیع بند همه‌ی آثار پژوهشی و غیر پژوهشی بیضایی اند که مقدار زیادی از عیار ادبیات نمایشی در ایران وابسته به همین آثار است.
به‌نظر می‌رسد زمان آن رسیده است که پژوهش‌های هنری بهرام بیضایی در دانشگاه‌ها و نشریات تخصصی معتبر معرفی، تحلیل و نقد شوند تا بر این زاویه‌ از عمارت تاریخی بیضایی نیز تأکید و توجه شده باشد.

مجله اینترنتی تحلیلک