بسیاری از ما چه جوان و چه پیر، چه زن و چه مرد، در زندگی روزمره خود از ضرب المثل ها و کنایه های بسیاری استفاده می کنیم که شاید معنی دقیق و درست آن را هم نمی دانیم و یا شاید کسانی باشند که گنجینه لغات، ضرب المثل و کنایه آنها کم باشد. به همین دلیل می خواهیم در کنار هم به ضرب المثل ها و کنایه های فارسی اشاره کنیم و به معنی و ریشه آن ها بپردازیم. با سلسله مطالب ضرب المثل و کنایه همراه ما باشید.
در این سلسله مطالب به بیش از ۶۶۰ ضرب المثل و کنایه پرداخته ایم.
ضرب المثل و کنایه
ضرب المثل ها گنجینه تجربیات، اندیشه ها، تأملات، رنج ها و شادی های هر جامعه ای است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود تا نسل بعدی شاید از آموخته های پدران خویش بهره گیرد و در هر گامی که بر می دارد آگاهانه رهسپارد تا شاید از تکرار خطاها بپرهیزد.
ضرب المثل ها، گفتارهایی موجز اما پر مغز و پر معنا هستند که یاری بخش نویسندگان و ساکنان کوی قلم اند و گاه با یک مصرع یا نیم بیت مفهومی را بیان می کند که مقاله ای مفصل و مطول قادر به بیان و انتقال آن همه مفاهیم نیست.
در همین ضرب المثل مردمی که پیر و جوان و زن و مرد در جامعه ایرانی به کار می گیرند؛ تأمل کنید که می گوید: «آشپز که دو تا شد آش یا شور است یا بی مزه» این سخن اشاره به این مفهوم دارد که مداخله دیگران در اموری که به آنان ربطی ندارد موجب آشفتگی و بی سامانی می شود و یا در هر خانواده ای یا هر سازمانی یک رییس کفایت می کند و چه بسا وجود دو رییس در یک خانواده یا سازمان اختلالات بسیاری را موجب شود و یا وقتی می گوید: «از بدی دور بودن سرآغاز همه نیکویی هاست» سخنی عظیم است که طریق ساده اخلاقی بودن را آموزش می دهد.
بسیاری از ضرب المثل های ایرانی در فرهنگ و جامعه ای که زبانش، زبان شعر است، گاه به صورت یک تک بیت یا حتی نیم بیت و مصرع است. به مصرع «چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند» بنگرید. شگفت زده خواهید شد که چه وسعت و ژرفای معنایی در همین نیم بیت نهاده شده، حافظ از چرخش فلک گردون سخن می گوید که چه نیرنگ ها در آستین دارد که این بت عیار هر لحظه به رنگی درآید. با همین سخن که می گوید: «آهسته دل، کی پشیمان شود» چقدر پر مغز است که انسان را به اعتدال می خواند و از تندروی در هر قلمروی باز می دارد.
ساختار و منابع ضرب المثل ها
ساختار ضرب المثل بسیار ساده و آهنگین و دلنشین است. این گنجینه عظیم در وهله اول تکیه دارد بر آیات قرآنی که خود منبع الهام و اندیشه است و سپس روایات و احادیث روحانی و آنگاه از چشمه جوشان شعر فارسی و سپس نشر دری که دُری گران بهاست سیراب می شود.
گلستان سعدی، دیوان حافظ، رباعیات خیام و شاهنامه حکیم توس و اشعار صائب و بسیاری از شاعران سبک هندی به جهت تصویرسازی هایشان از جمله منابع اصلی ضرب المثل های ما هستند و این همت والا و اهتمام سترگ مرد بزرگ ادب و شعر و سیاست، علامه دهخدا بود که برای نخست بار در عرصه فرهنگ و ادب ایران زمین با ضبط و ثبت ضرب المثل های ایرانی گامی بلند برداشت.
کنایه
کنایه در لغت یعنی پوشیده سخن گفتن و در اصطلاح علم بیان یعنی کلمه یا جمله‌ای به جای ترکیب یا جمله دیگر به کار برود.
جلال‌الدین همایی می گوید: «کنایه در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح، سخنی است که دارای دو معنی قریب و بعید باشد و این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگر باشند. پس گوینده آن جمله را چنان ترکیب کند و به کار برد که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور منتقل شود.»
تفاوت ضرب المثل و کنایه
مثل‌ها اغلب جنبه اندرزی، هشداردهندگی و… دارند، اما کنایات فاقد آن هستند.
مثل‌ها دارای خاستگاه هستند اما کنایه فاقد خاستگاه و مورد و مضروب است.
مثل‌ها در بیشتر اوقات دارای وزن و موسیقی درونی و بیرونی هستند اما کنایه ها از این مورد بی بهره‌اند.
کنایه صورت مصدری دارد که جمله از آن برگرفته شده است اما مثل کاربرد مصدری ندارد و اگر هم داشته باشد اصالت ندارد.
در این سلسله مطالب ضرب المثل و کنایه به چهار منبع زیر توجه شده است:
کتاب امثال و حکم علامه علی اکبر دهخدا
کتاب فرهنگ فارسی عامیانه ابوالحسن نجفی
کتاب کوچه احمد شاملو
کتاب ضرب المثل های معروف ایران مهدی سهیلی
امثال و حکم دهخدا
علی‌اکبر دهخدا (زاده ۱۲۵۷ تهران – درگذشته ۷ اسفند ۱۳۳۴ تهران)، ادیب، لغت‌شناس، سیاست‌مدار و شاعر ایرانی است. او مؤلف و بنیان‌گذار لغت‌نامه دهخدا نیز بوده است.
کتاب امثال و حکم یک مجموعه بزرگ چهار جلدی است که در سال ۱۳۱۰ تالیف شد. این کتاب شامل پنجاه هزار ضرب‌المثل و جملات قصار و ابیات قدیمی و پراکنده است.
فرهنگ فارسی عامیانه ابوالحسن نجفی
ابوالحسن نجفی، زبان شناس، مترجم، ویراستار بزرگ کشور و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در سال ۱۳۰۸ متولد شد.
ابوالحسن نجفی یکی از بزرگترین مترجمان و زبان شناسان معاصر است.
در ابتدای این کتاب آمده است:
«آنچه در این فرهنگ آمده است لغات و ترکیبات و تعبیرات زبان عامیانه و روزمره متداول مردم تهران در قرن چهاردهم هجری است. از این رو نگارنده گویش های محلی و اصطلاحات و تعبیرات شهرستانی را کنار گذاشته و برای انتخاب مثال ها از آثاری استفاده کرده است که اول پس از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی نوشته و منتشر شده باشد و ثانیا نویسنده آنها زاده تهران یا پرورش یافته در تهران بوده باشد. (استثنائا دو کتاب از آثار محمد علی جمالزاده، نویسنده زاده اصفهان، به سبب اینکه او پایه گذار شیوه جدید داستان نویسی در ایران بوده و تقریبا از نخستین کسانی است که جرات کرده و زبان عامیانه را در نوشته های خود به کار برده، مورد استفاده قرار گرفته است.)
بنابراین، چنانکه شیوه کار همه‌ی فرهنگ های معتبر امروز جهان است، سعی نگارنده بر این بوده است که مثال را از آثار دیگران برگزیند و نه اینکه از ساخته های ذهنی خود، که همواره در معرض اشتباه و تحریف و تبدل است، جعل شاهد کند.»
کوچه احمد شاملو
احمد شاملو متولد ۲۱ آذر ۱۳۰۴ است و در ۲ مرداد ۱۳۷۹ درگذشت. تخلص او الف. بامداد و الف. صبح است.
شاملو شاعر، فیلم‌ساز، روزنامه‌نگار، پژوهشگر، مترجم، فرهنگ‌نویس و از دبیران کانون نویسندگان ایران بود.
موضوعات کتاب کوچه؛ امثال و حکم، تمثیلات، باورهای کوچه، چیستان، خواب‌گزاری، اذکار و اوراد، دوا و درمان، قصه و متل، احکام، بازی و ترانه، تصنیف، زبان پیچک، سوگند و ماشین‌نوشته (ادبیات کامیونی یا جاده‌ای) است.
چند دهه از عمر احمد شاملو صرف گردآوری و تدوین این کتاب شد و چهارده جلد از آن به چاپ رسید. بعد از شاملو سرپرستی این مجموعه بر عهده همسرش آیدا سرکیسیان قرار گرفت.
ضرب المثل های معروف ایران مهدی سهیلی
مهدی سهیلی ۷ تیر ۱۳۰۳ به دنیا آمد و در ۱۸ مرداد ۱۳۶۶درگذشت.
سهیلی شاعر و نویسنده ایرانی بود و سال‌ها در رادیو ایران برنامه اجرا کرد. او در زمینه نمایش نامه‌نویسی نیز فعالیت داشته است.
در ابتدای این کتاب آمده است:
«علاقه دیرین من به ضرب المثل ها، استعمال آن در محاورات و نوشته هایم، نظارت مستقیم در چاپ و خواندن بازخواندن امثال و حکم علامه دهخدا و نوشتن چند سال نمایشنامه ضرب المثل ها مرا بر آن داشت که کتابی در این زمینه فراهم آوردم و این مطلوب پس از سالی رنج به دست آمد.
شاید گفته شود با وجود مجلدات مفصل امثال و حکم شادروان دهخدا، چاپ این کتاب چه ضرورت داشت؟
در پاسخ می گویم: مجموعه گرانقدر «امثال و حکم» مفصل بود و قصد من فراهم آوردن کتابی جامع و مختصر در زمینه تنها «ضرب المثل ها» بود آن هم ضرب المثل های معروف. در نتیجه حذف «حِکَم» و ضرب المثل های غیرمعروف، ضروری می نمود.»
در مطالب بعد به ذکر ضرب المثل ها، کنایه ها و معنی و ریشه یابی آنها می پردازیم.
مجله اینترنتی تحلیلک
