همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک، در این مطلب می خواهیم به زندگینامه امیرکبیر بپردازیم. اسم اصلی امیرکبیر میرزا محمدتقی خان فراهانی است. وی در سال ۱۲۲۲ در فراهان از توابع اراک به دنیا آمد. پدرش در دستگاه میرزا بزرگ، پدر میرزا ابوالقاسم قائم مقام سمت آشپزی داشت. مادر امیرکبیر فاطمه سلطان، دختر استاد شاه محمد‌بنا از اهالی فراهان بود.
میرزا محمدتقی خان امیرکبیر به خاطر هوش و استعداد کم نظیرش از همان دوران نوجوانی مورد توجه میرزا بزرگ و سپس قائم مقام فراهانی قرار گرفت و به سمت منشی گری آن دو دست یافت. اولین تجربه سیاسی میرزا محمدتقی خان همراهی خسرو میرزا فرزند نایب السلطنه و هیئت همراه او در سفرش به روسیه تزاری بود. این سفر به دنبال قتل گریبایدوف وزیر مختار روسیه در تهران، در شوال ۱۲۴۴ و به منظور عذرخواهی از واقعه قتل گریبایدوف صورت گرفت.
زندگینامه امیرکبیر
پس از بازگشت از سفر، امیرکبیر بیش از پیش در انجام امور دیوانی و غیره از خود شایستگی نشان داد و در اواخر دوران سلطنت فتحعلی شاه در دستگاه محمدخان زنگنه امیرنظام و پیشکار آذربایجان وارد خدمت شد. در سال ۱۲۵۳ میرزا محمدتقی خان امیرکبیر وزیر نظام آذربایجان شد.
میرزا محمدتقی که اینک به امیرنظام ملقب شده بود، در ۱۶ شوال ۱۲۵۳ به همراه ناصرالدین میرزا ولیعهد عازم روسیه شد و در ارمنستان با نیکلای اول تزار روسیه ملاقات کرد. از مهمترین مأموریت های سیاسی امیرنظام در دوران سلطنت محمد شاه ریاست نمایندگی دولت ایران در کمیسیون صلح ارزنه الروم بود که به عنوان «وکیل تام الاختیار» ایران در ماه صفر ۱۲۵۹ آغاز شد و به رغم تمام مشکلاتی که به وجود آمد، پس از چهار سال که از اقامت امیرکبیر در عثمانی سپری می شد قرارداد صلح مطلوبی با عثمانی به امضا رسید.
پس از عقد قرارداد صلح در ۱۶ جمادی الثانی ۱۲۶۳ امیرنظام سخت مورد تشویق و تفقد محمدشاه قرار گرفت و زندگینامه او به گونه ای دیگر رقم خورد. امیرنظام که از سال ها قبل با ناصرالدین میرزا الفت و نزدیکی پیدا کرده بود پس از فوت محمدشاه مقتدرانه مقدمات و اسباب بر تخت نشستن ناصرالدین شاه را فراهم آورد و در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ سلطنت ناصرالدین شاه را اعلام کرد و کم کم لقب امیرکبیر را هم از آن خود کرد.
امیرکبیر مدت کوتاهی پس از صدارت، اصلاحات سیاسی، امنیتی، مالی، اقتصادی و فرهنگی اش را آغاز کرد و در این میان ایجاد امنیت و پایان دادن به شورش ها و یاغی گری ها و نیز اصلاحات مالی و جلوگیری از رانت و سوء استفاده کردن های پیدا و پنهان صاحبان قدرت و نفوذ را در اولویت برنامه های خود قرار داد و مدت کوتاهی پس از صدارت نشان داد که قصد دارد از نفوذ و دخالت بیگانگان (روس و انگلیس) در امور مختلف کشور بکاهد. اقدامات مهمی که او برای آبادانی و ارتقا فرهنگ ایران انجام داد باعث شد که نام او و نقل زندگینامه او تا ابد در ایران ماندگار است.
از جمله اقدامات مهم امیرکبیر، پایان دادن و سرکوب شورش محمدحسن خان سالار، فرزند اللهیارخان آصف الدوله در خراسان (در نوروز ۱۲۶۶ ق) بود.
در همان حال امیرکبیر ضمن نظم بخشیدن بر امور دستگاه سلطنت و حکومت و کنترلی که بر اعمال و رفتار دیوانیان، شاهزادگان، خاندان سلطنت، رجال و صاحبان قدرت و غیره اعمال می کرد اصلاحات گسترده ای در امور اداری کشور به عمل آورد و با ریشه کن کردن بسیاری از مفاسد اداری و مالی در اداره امور کشور نظمی نو پدید آورد.
از دیگر اصلاحات امیرکبیر بازسازی ارتش و پایه گذاری نظمی نو در نیروی نظامی کشور بود. آگاهان و ناظران امور در همان روزگار از سازمان نظامی جدیدی که امیرکبیر پایه گذاری کرد سخت تمجید و تحسین می کنند. از دیگر اقدامات امیرکبیر ایجاد چاپارخانه، تذکره خانه (اداره گذرنامه)، بنای بازار و تیمچه و سرای امیر در تهران، تأسیس سازمان اطلاعاتی – جاسوسی، خبررسانی و خفیه نویسی بود که در دوران صدارت او بسیار کارآمد عمل می کرد. امیرکبیر همچنین تلاش های بسیاری برای اصلاحات قضایی و به تبع آن از میان برداشتن رسم بست نشینی انجام داد که در موارد بسیار، روندی انحراف آمیز یافته بود.
از مهمترین اقدامات امیرکبیر تأسیس دارالفنون بود که پس از تلاش های بسیار در ۵ ربیع الاول ۱۲۶۸و فقط ۱۳ روز قبل از قتل امیرکبیر افتتاح شد. امیرکبیر در همان دوران کوتاه صدارت (۱۲۶۴─ ۱۲۶۸ ق) گام های استواری برای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور و نیز رشد اقتصاد تجاری کشور برداشت و برای مثبت شدن تراز بازرگانی خارجی ایران تلاش های فراوانی انجام داد.
انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه، تلاش برای ترجمه و انتشار کتب از دیگر اقدامات امیرکبیر بود. امیرکبیر که خود فردی مذهبی بود، در ارتقاء شأن و منزلت علما و روحانیون کوشید.
از نکات قابل توجه زندگینامه او، نقش برجسته امیرکبیر در سرکوب شورش باب و از میان برداشتن فتنه بابیه بود که با محاکمه و اعدام سید علی محمد باب به پایان رسید و روابط امیرکبیر و علمای دینی را بیش از پیش تحکیم بخشید.
وطن دوستی و مخالفت شدید امیرکبیر با نفوذ کشورهای خارجی در ایران، تلاش برای برقراری عدالت و امنیت، جلوگیری از شکنجه و آزار متهمان و مجرمان، جلوگیری از پناهندگی جنایتکاران و مجرمین سیاسی و غیره در سفارتخانه های خارجی و تلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی از دیگر اقدامات اصلاح گرانه امیرکبیر در طول دوران کوتاه (چهار ساله) صدارت بود.
امیرکبیر که از همان آغاز صدارت، سخت مورد حمایت و اعتماد ناصرالدین شاه قرار گرفته بود در روز جمعه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۲۶۵ با ملک زاده خانم عزت الدوله خواهر تنی شاه ازدواج کرد.
تلاش های اصلاح گرانه امیرکبیر مدتی طولانی تداوم نیافت و در حالی که سیاست خارجی مستقل امیرکبیر و تلاش های جدی او برای قطع نفوذ و دخالت روس و انگلیس می رفت تا طلیعه آغاز عصر نوینی در کشور شود، توطئه های نمایندگان سیاسی این دو کشور و همگامی بدخواهان پیدا و پنهان داخلی امیرکبیر با سیاست بیگانگان به تدریج موجبات رنجش و سپس نومیدی و خشم ناصرالدین شاه را از او فراهم آورده و از صدارت اعظمی و دیگر مشاغل اداری و نظامی اش معزول کرده و به شهر کاشان تبعید کرد.
بدین ترتیب با دسیسه بیگانگان و هم دستی و خیانت گروهی از عوامل اثرگذار داخلی، ناصرالدین شاه، حاجی علی مراغه ای (حاجب الدوله) را مأمور قتل امیرکبیر کرد.
میرزا تقی خان در محرم ۱۲۶۸ از مقام صدارت عظمی عزل شد و در شب شنبه ۱۸ ربیع الاول ۱۲۶۸ توسط حاجب الدوله در حمام فین کاشان به قتل رسید.
امیدواریم از مطالعه زندگینامه امیرکبیر لذت برده باشید.
مجله اینترنتی تحلیلک
