همراهان ارجمند مجله اینترنتی تحلیلک؛ در این مطلب می خواهیم مختصری با زندگینامه ابوریحان بیرونی آشنا شویم. نام کامل این دانشمند ابوریحان محمد بن احمد بیرونی است. او در سال ۳۵۱ خورشیدی در شهری از شهرهای ولایت خوارزم به دنیا آمد.

زندگینامه ابوریحان بیرونی

پدر ابوریحان، ابوجعفر احمد بن ‌علی اندیجانی، اخترشناس دربار خوارزمشاه بود و مادرش نیز قابله بود. پدر ابوریحان بیرونی را به دلیل حسادت و بدگویی از دربار اخراج کردند و پس از آن در یک روستا در اطراف خوارزم ساکن شدند. گفته می شود دلیل شهرت او به بیرونی نیز به همین خاطر می باشد، چون آن ها برای مردم روستا بیگانه بودند به همین دلیل آن ها را بیرونی می نامیدند.

زندگی ابوریحان بیرونی همزمان با حکومت سامانیان، غزنویان و صفاریان بود که همه ی آن ها نیز مشوق علم و دانش بودند. ابوریحان به دلیل چیرگی در دانش هایی که امروزه به صورت جامع در دانشگاه ها تدریس می شود، یک نابغه ی بزرگ و دانشمندی برجسته به شمار می رود. از جمله این دانش ها می توان به تاریخ، ادبیات، فلسفه، طبیعیات، ریاضیات، هندسه و ستاره شناسی اشاره کرد.

وی در نزد اروپایی ها نیز از احترام بسیاری زیادی در طول تاریخ برخوردار بوده است. ادوارد زاخو نیز درباره این حکیم برجسته می گوید:

ابوریحان بیرونی، بزرگ ترین نابغه ‏ای است که تاریخ به خود دیده است.

ابوریحان بیرونی در دوران خردسالی علاقه ی زیادی به کسب دانش نشان می داد و از همان زمان شروع به یاد گیری علوم مختلف کرد. او به واسطه ی آشنا شدن با «امیرنصر منصور بن ‌علی بن‌ عراق» که در آن زمان از دانشمندان بزرگ ایرانی به شمار می رفت، توانست وارد دربار خوارزمشاه شود و به مدرسه سلطانی خوارزم برود.

ابوریحان بیرونی در همان زمان و در حالی که فقط هفده سال داشت، با استفاده از حلقه ای درجه دار که به آن حلقه ی شاهیه گفته می شد به اندازه‌ گیری بلندی نیم روزی یعنی ارتفاع نصف النهاری خورشید در زادگاه خود یعنی شهر کاث مشغول شد. وی تلاش های زیادی کرد تا رصدهای بیشتری را انجام دهد، ولی تنها موفق شد انقلاب تابستانی را در یک روستا در نزدیکی کاث رصد نماید.

پس از سقوط دستگاه آل عراق در خوارزم، ابوریحان نیز مدتی پنهان شد و به جاهای دیگر نقل مکان کرد. پس از شروع دوران فرمانروایی پسر مامون بن محمد علی بن مامون، به شهر کاث بازگشت. وی موفق شد در هفتم خرداد ماه سال ۳۸۷ قمری، خورشید گرفتگی را رصد نماید.

ابوریحان بیرونی در آن سال ها به جایگاهی رسیده بود که بزرگ ترین دانشمندان زمان، حاضر بودند با وی همکاری نمایند. به عنوان مثال در همان خورشید گرفتگی، ابوالوفای بوزجانی به صورت همزمان این پدیده را از شهر بغداد رصد کرد که ابوریحان از روی اختلاف زمانی که از این راه مشاهده کرده بود، توانست اختلاف جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد.

ابوریحان بیرونی در سال ۴۲۷ هجری قمری و زمانی که بیش از شصت سال سن داشت، فهرستی از آثار خود تهیه کرد و در آن فهرست ۱۱۳ اثر را گنجانده بود و به دلیل این که سال ها پس از آن نیز زندگی کرد، توانست به کمک دستیاران و شاگردان خود این آثار را افزایش دهد و بیش از ۱۵۳ اثر را گردآوری نمود. متاسفانه با گذشت سال ها، تنها ۳۵ اثر از ابوریحان بیرونی به جا مانده است که در ادامه لیستی از مهم ترین آثار وی را مشاهده خواهید کرد:

• • آثار الباقیه (الاثار الباقیه عن قرون الخالیه)

روز که بارزترین و اساسی ترین واحد گاه شماری است، موضوع فصل اول است. بیرونی درباره مزایای مبدأ‎‎های مختلف تقویم بحث می کند. بعد انواع مختلف سال را تعریف می کند: سال شمسی، قمری، یولیانی، ایرانی و مفهوم کبیسه را در کار می آورد و در فصل سوم به تعریف تاریخ های مختلف و بحث در آن ها می پردازد.

• • اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب)

• • سدس (حکایه الاله الموسمومه بالسدس الفخری)

• • تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)

• • چگالی ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم)

• • سایه ها (افراد المقال فی امر الاظلال)

یکی از مهم ترین آثار بیرونی است که حدودا در سال ۴۱۱ نوشته شده است. روزنفلد به طور مفصل در مورد این اثر بیرونی نوشته است. محتوای این اثر بیرونی شامل موارد زیر است: اصطلاحات عربی سایه ها و تصویرها، پدیده های جدید و غیر عادی از جمله تصویرها، تاریخچه تانژانت و تابع های متقاطع و…

این کتاب به شرح مقاله هایی که بیرونی در زمینه ریاضیات نوشته است می پردازد. این مقاله ها شامل موارد زیر می باشد:

حساب نظری و عملی، برآیند دسته ها، آنالیز ترکیبی، قانون ۳، اعداد گنگ، نظریه خارج قسمت، تعاریف مفاهیم جبری، شیوه های حل معادله های جبری و مسایلی که تنها با خط کش و پرگار حل نمی شدند، منحنی های مخروطی، فضاسنجی، مثلثات، قانون سینوس در صفحه، حل مثلثات کروی و…

• • وترها (استخراج الاوتار فی الدائره)

• • التفهیم (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم)

کتابی است درسی در علم احکام نجوم، که بیش از نیم آن به مقدمات موضوع اصلی اختصاص دارد. کتاب هم به فارسی موجود است وهم به عربی، که ظاهرا هر دو صورت آن را ابوریحان بیرونی خود فراهم کرده است، و در مجموع پنج فصل دارد.

• • ماللهند (تحقیق ماللهند من مقوله مقبوله فی‌العقل او مرذوله)

کتاب حجیم و برجسته ای است که بسیاری از ابعاد مختلف این کشور (هندوستان) را در بر می گیرد. ابوریحان بیرونی در این کتاب به شرح و توصیف دین و فلسفه هند، نظام طبقاتی (طبقه اجتماعی موروثی در هند) و آداب و رسوم ازدواج در هند پرداخته است. او هم چنین قبل از اینکه وضعیت جغرافیایی این کشور را مورد بررسی قرار دهد، دستگاه های نگارش و اعداد هندی ها را مطالعه کرد. علاوه بر این، ابوریحان بیرونی در این کتاب به ستاره شناسی، اخترگویی و سالنامه هندی ها اشاره کرده و مواردی را پیرامون این سه موضوع مورد بررسی و تحقیق قرار داده است.

• • قره‌الزیجات

کتاب مرجعی که استفاده کننده با کمک آن می توانست همه مسائل نجومی زمان خود را حل کند، و در آن تاکید بیشتر بر محاسبات علمی است تا مباحثات نظری، و بدین دلیل شبیه «زیج» های اسلامی است.

مباحث این کتاب شامل قواعد تقویم نگاری، طول روز، تعیین «خداوندگار» احکامی سال و ماه روز و ساعت؛ مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیارات، ساعت روز، عرض جغرافیایی محل، خسوف و کسوف، و شرایط رویت برای ماه و سیارات است.

• • قانون مسعودی

این کتاب که در میان آثار نجومی بازمانده ابوریحان بیرونی از همه جامع تر است، جداول عددی بسیاری را که منجّمان و احکامیان قرون وسطی برای حل مسائل متعارف خود لازم داشته اند، به تفصیل در بر دارد. کتاب به یازده مقاله و هر مقاله به ابواب و فصولی تقسیم شده است.

• • ممرها (تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر)

این کتاب به توصیف پدیده های احکامی مختلفی که لفظ ممر (گذر یا عبور) بر آن ها اطلاق می شد، اختصاص دارد.

وقتی می گوییم سیاره ای از سیاره دیگر عبور می کند، منظور این است که از لحاظ طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله نسبی تا زمین از آن می گذرد.

• • الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر)

• • تسطیح (تسطیح الصور و تبطیح الکور)

• • مغالید (مغالید علم الهیئه مایحدث فی سطح بسیط الکره)

• • صیدنه (کتاب الصیدنه فی‌ الطب)

ابوریحان بیرونی حقیقت را فقط در نوشته ها و گفته ها نمی جست، بلکه میل شدیدی به تحقیق مستقیم در پدیده های طبیعی داشت و این کار را گاهی در سخت ترین شرایط انجام می داد، و این میل او با قریحه ای در ساختن آلات و ابزار و تمایل به دقت در مشاهدات همراه بود. به دلیل علاقه ای که به دقت داشت، و نیز چون می ترسید که در جریان محاسبات دقت لازم را از دست بدهد و نتایج حاصل از رصد را به نتایج حاصل از محاسبات طولانی ترجیح می داد.

ابوریحان بیرونی فیلسوف بزرگ ایرانی که آثار ارزشمندی از وی به یادگار مانده است، سرانجام در تاریخ بیست و دوم آذر ماه سال ۴۲۷ خورشیدی در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی درگذشت. تاریخ فوت وی برابر با ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی و ۲۷ جمادی الثانی ۴۴۰ قمری می باشد.

امیدواریم از مطالعه زندگینامه ابوریحان بیرونی لذت برده باشید.

مجله اینترنتی تحلیلک