رساله عشق شیخ الرئیس ابو علی سینا (فصل چهارم)

در این مطلب به فصل چهارم از رساله عشق شیخ الرئیس ابو علی سینا می پردازیم.

فصل چهارم

در بیان عشق نفوس حیوانی

محل تردید و قابل تامل نیست که هر یک از قوا و نفوس حیوانی، اختصاص داده شده اند به یک نوع عملی که مشوق آنها برای انجام آن کار، همان عشق غریزی است؛ چه اگر این عشق نباشد لازم آید که وجود آن قوا در ابدان حیوانات از جمله امورات مهمل و موجودات معطل باشند و حال آن که ما مشاهده می کنیم که حیوانات یک نوع انزجار و تنفر طبیعی دارند نسبت به آن چیزهایی که موافق طبیعت آنها نیست و اشتیاق و میل دارند به طرف آنچه که مایل و طالب هستند.

مسلم است که منشا اینها همان عشق غریزی و ذوق جبلی است. این عشق غریزی که بیان کردیم در هر یک از قوای خارجی و باطنی حیوانات به خوبی ظاهر و هویداست، اما در حواس خارجی همان الفت گرفتن حیوانات است به بعضی از محسوسات و کراهت داشتن از بعضی دیگر زیرا اگر نبود این عشق باید کلیه محسوسات در نظر آنها یکسان باشد و از چیرهایی که مضر به حال آنهاست احتراز نکنند. در این صورت لازم می آید که قوای حسی، ضایع و معطل باشند و حال آن که ما می بینیم که چنین نیست.

و اما در حواس باطنی آن آسودگی خاطری که دست می دهد برای حیوانات در موقع بودن مشتهیات و اشتیاقی که پدید می آید در صورت فقدان آنها، همان عشق است که منشا آن تخیلات منبعث از نفوس حیوانی است. و اما اثبات عشق در قوه غضبی همان اشتیاق انتقام و غلبه بر خصم و فرار از ذلت و مغلوبیت است.

و اما اثبات عشق در قوه شهوانی؛ محتاجیم از ذکر مقدمه ای که برای فصول بعد هم بی فایده نیست و آن مقدمه آن است که می گوییم: عشق اولا به دو شعبه منقسم می شود:

یکی: عشق طبیعی که حامل آن تا به مقصود حقیقی خود نرسد آرام نمی گیرد و آسوده نمی شود؛ مثال سنگ که بخواهد از بالا هبوط نماید و به موضع طبیعی خود برسد و اگر مابین مسافت هم برای او مانعی رخ دهد می کوشد که آن را برطرف کند تا به مکان اصلی برسد و ساکن گردد و باز مثال قوه مغذیه و همچنین باقی قوای نباتیه که همیشه کار آنها طلب کردن غذا و جذب نمودن بربدن است مگر آنکه مانعی پدید آید و آنها را از شغل و عمل خود باز دارد.

دوم: عشق اختیاری که حامل آن گاهی از اوقات از آن اعراض نماید و دوری جوید و آن زمانی است که احساس ضرری کرده باشد. مثال بهائم؛ چنانچه سبعی را مشاهده کنند از خوردن طعام که نهایت آرزوی آنهاست صرف نظر می کنند. زیرا که می دانند منافع فرار که سبب بقا وجود آنهاست به مراتب رجحان و مزیت دارد از خوردن طعام که خوف جان در اوست. و گاهی ممکن است که یک معشوق دارای دو عاشق باشد: یکی طبیعی و دیگری اختیاری؛ همچون تولید مثل که صاحب دو عاشق است یکی قوه مولده نباتی که طبیعی است دیگری قوه شهوانی حیوانی که اختیاری است.

اکنون که این مقدمه معلوم شد می گوییم: چیزی که نزد عوام مشهور و قابل انکار نیست قوه شهویه حیوانی است و معشوق این قوه در عموم حیوانات سوای انسان همان معشوق قوه نباتی است. غیر از آنکه افعال صادر از قوه حیوانی، به نحو اعلا و اشرف و اتم و از روی اختیار است ولکن افعال قوه نباتی صدورش اختیاری نیست بلکه از روی طبیعت است نه اراده و چون بعضی از حیوانات برای ابراز این عشق ارادی، از قوای حسی هم استعانت و کمک می طلبند، عوام تصور می کنند که این عشق مختص به قوای حسی است و حال آن که در واقع منشاش قوه شهویه است. نهایت، قوه حسی نیز به منزله واسطه و رابطه است، نه آن که کار اوست به تنهایی. نیز ممکن است گاهی از اوقات میان قوه شهوانی بهیمی و قوه نباتی توافق نظر حاصل شود و در غایت مطلوب و رسیدن به معشوق که بدون قصد و اختیار است با هم مشارک باشند هرچند در ابتدای شروع، به واسطه اراده و عدم اراده مخالفند؛ مثلا تولید مثل که حیوان غیر ناطق به سبب آن عشق غریزی که در نهاد او ممر است از روی اختیار به طرف مطلوب خود حرکت می کند، لکن غایت آن حرکت مقصود بالذات او نیست، به جهت آن که حیوان غیرناطق به واسطه انحطاط رتبه و عدم اطلاع بر حقایق کلیه و امور معنویه، قوه شهویه اش به منزله قوه شهوانی نباتی است در اشتیاق به این غرض، ولکن چون عنایت الهی مقتضی بقا نسل می باشد و بقا نسل هم در یک شخصی موجود ممکن نبود لهذا حکمت بالغه الهی مقتضی آن شد که این عشق و شوق را فطری و جبلی حیوانات قرار دهد تا بقا انواع و دوام اجناس میسر گردد. ولله المنه والعظمه.