لزوم محاسبه میل کلی در تحصیل سمت قبله

این مطلب به بخش پایانی از رساله میل کلی علامه حسن زاده آملی که در مرداد و شهریور سال ۱۳۶۲ در ماهنامه مجله دانشگاه انقلاب به چاپ رسیده است، با عنوان لزوم محاسبه میل کلی در تحصیل سمت قبله اختصاص دارد.

لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله

یکی از مسائل مهم و ضروری دینی که حاکی فنون ریاضی در متن زندگانی اجتماعی و انفرادی انسان قرار دارد، امر قبله است. قبله به لحاظ صورت و معنی یکی از امور خطیر و مهم و قبل توجه شایان دین مبین اسلام است. خانه کعبه -زاداالله تعالی ضرفاً و مجداً- قبله مسلمانان است. بر مسلمانان واجب است در نمازها مگر در نماز شدت خوف رو به قبله باشد، محتضر و میت آن به طریقی خاص باید رو به قبله باشد، و این بطریقی خاص در غسل دادن و کفن کردن و نماز بر او و خاک سپردنش باید رو به قبله باشد، در تذکیه حیوانات که به ذبح و نحر باید صورت بگیرد، ذابح و ناحر و ذبیحه و منحور باید به سمت قبله باشند. در وقت قضای حاجت استقبال به قبله و استدبار از آن حرام است باید اجتناب شود. در مواردی استقبال بدان مستحب و در برخی دیگر مکروه است.

برای اقامه نماز و وقت شناسی لازم است، و بر وقت نیز احکامی خاص مترتب است. معرفت وقت و بخصوص تحصیل سمت قبله مبتنی بر مسائل ریاضی از قبیل علم به مثلثات کروی و علم هیئت و معرفت طایقه ای از کواکب و دانستن جهات و غیرها میباشد.

علمای اسلام قدیماً و حدیثاً در کتب فقهی و ریاضی در معرفت وقت و تحصیل سمت قبله به طرق گوناگون بحث کرده اند و بسیاری از آنان رساله های جداگانه در وقت و قبله نوشته اند و در تعیین طول و عرض و انحراف بلاد زحمت بسیار کشیده اند. در متون زیجات نیز در پیرامون هر یک از وقت و قبله بحث کرده اند. باب نوزدهم مقالت دوم زیج الغ بیک، و باب هجدهم مقالت سوم زیج بهادری و باب ششم مقاله پنجم قانون مسعودی (ص ۵۲۶ ج ۲) در معرفت سمت قبله است.

لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله

شیخ جلیل محمدبن فضل بن شاذان بن جبرئیل قمی رساله ای بنام ازاحه العله فی معرفه القبله نوشته است.

مولی مظفر جنابدی صاحب تنبیهات و شارح بیست باب برجندی و غیرهما رساله ای در استخراج خط نصف النهار و معرفت قبله نوشته است.

رضی الدین محممد قزوینی صاحب رساله میزان المقادیر فی تبیان التقادیر، رساله ای در قبله بنام قبله الافاق نوشته است.

علامه شبخ بهاءالدین عالمی صاحب کشکول و حبل المتین و خلاصه الحساب و غیرها رساله ای در قبله تالیف کرده است..

ابن ندیم در فهرست در ترجمه ابوالعباس فضل بن حاتم نریزی گوید: وله من الکتب کتاب سمت القبله.

فاضل ادریس بیک راغب رساله ای مفید به نام طیب النفس به معرفه الاوقات الخمس تالیف کرده است و در ۱۳۱۲ ه در مصر بطبع رسیده است.

فاضل محمد بیک خربوطلی رساله ای به نام شمس الادله فی بیان سمت القبله نوشته است و در ۱۳۱۹ ه بع طبع رسیده است.

فاضل اسماعیل بیک مصطفی فلکی کتاب بسیار گرانقدر بنام -الدررالتوفیقیه فی تقریب علم الفلک و الجیودیزیه – در دو جلد تالیف کرده است. جلد اول آن در مسائل ریاضی و جلد دوم در جداول و رسوم و اشکال آنها است. در ۱۳۰۲ در بولاق مصر بطبع رسیده است.

فاضل غازی احمد باشا مختار کتاب ارزشمند -ریاض المختار مرآه المیقات و الادوار- را به ترکی تالیف کرده است و فاضل شفیق بیک منصور آنرا بعربی ترجمه کرده است و در سنه ۱۳۰۶ ه در بولاق به طبع رسیده است. این دو کتاب در معرفت اوقات و تعیین جهات و سمت قبله و استخراج اطوال و عروض بلاد و دیگر مسائل مهم اصیل ریاضی، اهمیت بسزا دارند.

فاضل سردار بغائری رساله ای در طول و عرض و انحراف و جهات بلاد تالیف و تنظیم کرده است و در تهران به طبع رسیده است.

علامه حیدرقلی بن نور محمدخان قزلباش معروف به سردار کابلی که از اکابر علمای معاصر و متضلع در علوم و فنون والسنه عدیده بوده است دو رساله یکی به تازی به نام -تحفه الاجله فی معرفه القبله- و دیگری بپارسی به همان اسم که علاوه بر مطالب عربی آن حائز نکاتی ارزشمند است.

سه کتاب در توفیقیه و ریاض المختار و تحفه الاجله بسیار بلند و گرانقدرند، حل مسائل و نیل به مقاصد آنها برای متوسطین مقدور نیست تا چه رسد به مبتدئین.

لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله

این کمترین بر رساله نامبرده مولی مظفر و نیز بر تحفه سردار، از بدو تا ختم یکدوره حواشی و تعلیقات بر تحفه یکدوره شرح برآنست. در ابتدای ماه مبارک رمضان یکهزار و سیصد و هفتاد و نه هجری قمری شروع به مطالعه و تحشیه این دو رساله کرده است و در روز نوزدهم همان ماه یعنی نوزده روز به اتمام آن توفیق یافت.

و نیز اینجانب را کتابی به نام دروس الوقت و القبله است که در آن زحمت بسیار کشیده است، از آن جمله طرق یافتن خط نصف النهار و سمت قبله و شرح اخبار قت و قبله و اقوال فقها را در وقت و قبله به براهین هندسی و قواعد فقهی مبرهن و مستدل کرده است که از هر حیث جامع و نافع است.

در کتب فقهی، مرحوم نراقی (احمدبن محمدبن مهدی بن ابی ذرنراقی) در مستند الشیعه در وقت و قبله به تفصیل بحث کرده است و باب قبله آن خود رساله ای کلان است.

از مقصود دور افتاده ایم عنوان بحث لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله بطریقی خاص است. پس گوییم: برای تحصیل سمت قبله هر افق طرق متعدده است و اکثر آنها احتیاج به علم به قواعد فن شریف ریاضی از هیات و نجوم و حساب و هندسه و اعمال و نصب آلات رصدی و دانستن اسطرلاب و ربع مجیب و علم به کره و غیرها دارد که برای هر کسی مقدور نیست. جناب خواجه نصیرالدین طوسی در فصل دوازدهم باب سوم تذکره در هیئت که در معرفت خخط نصف النهار و سمت قبله است وجهی سهل و آسان در معرفت سمت قبله آورده است و چنین فرمود:

ولمعرفه سمت القبله طرق کثیره لا یلیق ایرادها هیهنا فلنقتصر علی وجه سهل و هو ان الشمس تکون ماره بسمت مکه عند کونها فی الدرجه الثامنه من الجوزاء و الثالثه و العشرین من السرطان وقت انتصاف النهار هناک والفضل بین نصف نهارها و نصف نهار سائر البلدان یکون بقدر التفاوت بین الطولین فلیؤخذ التفاوت و یؤخذ لکل خمسه عشر جزءاً ساعه و لکل جزء اربع دقائق فیکون ما اجتمع ساعات البعدعن نصف النهار ویرصدفی ذلک الیوم ذلک القت قبل نصف النهار ان کانت مکه شرقیه و بعده ان کانت غربیه فسمت الضل ساعتئذ یکون سمت القبله.

بیانش این است که در هر سال شمسی، خورشید در اول ظهر حقیقی مکه، دوبار به سمت رأس مکه میرسد که در آن دو وقت شاخص و اشخاص را در مکه سایه نیست. هر یک از آن دو وقت زمانی است که میل شمالی شمس از معدل النهاربقدر عرض مکه مکرمه است. در این دو وقت هر کس روبروی آفتاب بایستد مواجه قبله و به سمت آن خواهد بود و یا اگر شاخصی در زمین مستوی نصب کنند خط منتصف امتداد ظل شاخص، خط سمت قبله می باشد.

آن دو وقت به حسب اختلاف آفاق نسبت به بلاد متفاوت است چه اگر آفاق در طول با مکه مساوی باشند یعنی در تحت یک دائره نصف النهار باشند در اول ظهر حقیقی آنها در آن دو وقت رو به سوی آفتاب باشند رو به سوی قبله خواهند بود خواه شمالی مکه باشند و خواه جنوبی آن. و اگر در طول مساوی نباشند یعنی در تحت یک دائره نصف النهار نباشند یا شرقی مکه اند یا غربی آن، خواه عرض بلد مساوی مکه باشند و خواه نباشد، پس اگر شرقی باشند آفتاب در بعداز ظهر آنها به سمت راس مکه میرسد، و اگر غربی باشند در قبل از ظهر آنها به سمت راس مکه می رسد.

لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله

مثلاً عرض مکه ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه شمالی است، و طول آن از گرینویچ ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه است.

و عرض قم ۳۴ درجه و ۳۹ دقیقه شمالی است. و طول آن ۵۰ درجه و ۵۵ دقیقه پس قم در جانب شرقی مکه واقع است.

نتیجه اینکه در چهل و چهار دقیقه و بیست ثانیه زمانی بعد از ظهر حقیقی یکی از دو روز نامبرده آفتاب به سمت راس مکه خواهد بود و هرکس در قم در آن دو روز در آنوقت به سمت شمس باشد به سمت قبله خواهد بود.

جناب خواجه آندو وقت را یکی هشتم جوزا (۸ خرداد) و دیگری را بیست و سوم سرطان (۲۳ تیر) معرفی نمود.

حال سخن در این است که تحصیل سمت قبله به طریق مذکور چنانکه گفته ایم مبتنی بر تساوی میل شمس از معدل النهار با عرض مکه، و موافق بودن آن در جهت با مکه است. و چون عرض بلد ثابت و میل در انتقاص است و علاوه بر اینکه نقطه اعتدال را اقبال و ادبار است، مدار هشتم جوزا و بیست و سه سرطان که از مدارات یومیه است دائماً بر سر مکه نمیگذرد اعنی مکه و آنچه که در عرض او است در سطح آن واقع نمی گردد چنانکه در این زمان مامدار مذکور ددر جهت جنوب مکه میگذرد و مکه خارج از این مدار است، زمان وصول شمس به سمت راس مکه همیشه در هشتم جوزا و بیست و سوم سرطان نخواهد بود پس باید انتقاص میل و حرکت اقبال و ادبار را در هر سال حساب کرد که قهراً جای شمس در وقت مرورش از سمت راس مکه غیر از دو نقطه مذکور خواهد شد.

و چون میل رو به انتقاص است لازم آید که وقتی فرا رسد که مدار راس السرطان به سمت راس افق مکه گذرد و آن گاهی است که میل کلی مساوی با عرض مکه گردد. بنابراین هر سال جزئی از برج جوزا که بر سمت راس افق مکه میگذرد بعد از جزء سال قبل آن، و جزئی از برج سرطان که بر سمت راس مکه میگذرد قبل از جزء سال قبل آن خواهد بود.

لزوم محاسبه حرکت میل کلی و اقبال و ادبار در تحصیل سمت قبله

مثلاً اگر آن جزء در سال قبل هشتم جوزا و بیست و سوم سرطان بود در امسال چون میل کلی قریب نصف ثانیه در هر سال کاهش می یابد، اندکی بعد از هشتم جوزا و قبل از بیست و سوم سرطان خواهد بود. و هکذا هر سال بر آن مقدار افزوده و از این مقدار کم میگردد، تا میل کلی بقدر عرض مکه گردد و در آن سال فقط یکبار خورشید از سمت راس مکه خواهد گذشت، و بعد از آن که میل شمس کمتر از عرض مکه میگردد شمس دائما از جنوب مکه میگذرد و طریق مذکور در تحصیل سمت قبله به هیچ وجه راست نیاید. هرچند برای کسانی که طول بلد آنها با طول بلد مکه برابر است اعنی با مکه در تحت یک دائره نصف النهارند و بعبارت آخری در سطح یک دائره از دوائر طول واقع میشوند در هر روز هنگام رسیدن خورشید به نصف النهار آنان چون مواجه شمس گردند بر سمت قبله خواهند بود خواه در جهت با مکه موافق باشند و خواه مخالف، ولکن این نه از آن روی است که خورشید در وقت رسیدن به دائره نصف النهار آنان مطلقاً بر سمت راس افق مکه است.

چنانکه دانسته شد بر اثر تناقص تدریجی میل کلی خورشید هر سال که به سمت راس مکه میگذرد، پیش از سرطان پس از جزء سال پیش، و پس از سرطان پیش از جزء سال پیش خواهد بود. جناب سردار کابلی قدس سره را در این موضوع اشتباهی روی آورد که در هنگام محاسبه در هر دو رساله عربی و فارسی که در قبله نوشته به عکس عمل نمود.. در رساله فارسی ص ۳۱ چنین فرمود: (نقل باختصار)

بدانکه آنچه محقق طوسی قدس سره در تعیین این دو درجه فرموده مبنی بر آنست که میل کلی کج ل یعنی بیست و سه درجه و سی دقیقه است و عرض مکه مکرمه کام یعنی بیست و یک درجه و چها دقیقه است و مع ذلک طریق تقریب پیموده. منجمین اروپا امروز معتقدند که میل کلی در تناقص است و مقدار تناقص را در هر سال تقریباً ۴۶۸/۰ ثانیه تعیین نموده اند میل کلی امسال که سنه ۱۳۵۵ ه ق است به ۲۳ درجه و ۲۶ دقیقه و ۵۰ ثانیه و ۵۴ ثالثه رسیده و آن تقریباً ۲۳ درجه و ۲۷ دقیقه باشد پس آن دو درجه مذکور ۶ درجه و ۳۵ دقیقه و ۱۵ ثانیه از جوزا و ۲۳ درجه و ۳۴ دقیقه و ۴۵ ثانیه از سرطان میشد پس هرکه میخواهد به اینطریق عمل نماید این دو درجه را عوض آن دو درجه بگیرند. انتها، فتبصر.

به بیانی که تقدیم داشته ایم دانسته شد که خورشید در هر دوره سال شمسی، در اول ظهر حقیقی مکه دوبار به سمت راس مکه میرسد و در آن وقت شاخص و اشخاص را در مکه سایه نبود و هر کس در آن وقت در شهر و مکان خود رو به روی آفتاب بایستد مواجه قبله و به سمت آن خواهد بود. و یا اگر شاخصی بر زمین نصب کند خط ظل شاخص خط سمت قبله می باشد. و چنانکه گفته ایم آن دو وقت به حسب اختلاف آفاق متفاوت است و ما این چند شهر را که بعد از ظهر آنها خورشید به سمت راس مکه میرسد بدقت حساب نموده در این جدول آورده ایم.