همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک؛ در این مطلب می خواهیم با زندگینامه احمد شاملو شاعر معاصر ایرانی آشنا شویم.

زندگینامه احمد شاملو

احمد شاملو در ۲۱ آذر سال ۱۳۰۴ در خیابان صفی علیشاه تهران به دنیا آمد. پدرش حیدر نام داشت که تبار او به گفته شاملو در شعری از مجموعه‌ مدایح بی‌ صله، به اهل کابل برمی‌ گشت؛ مادرش کوکب عراقی است. دوره‌ کودکی را به خاطر شغل پدر که افسر ارتش بود و هرچند وقت را در جایی به مأموریت می‌ رفت، در شهرهایی چون رشت، سمیرم، اصفهان، آباده و شیراز گذراند. (به همین دلیل شناسنامه او در شهر رشت گرفته شده‌ و محل تولد در شناسنامه رشت نوشته شده‌ است.)

در اوایل دهه ۲۰ خورشیدی پدرش برای سر و سامان دادن به تشکیلات از هم پاشیده ژاندارمری به گرگان و ترکمن‌ صحرا فرستاده شد. احمد شاملو همراه با خانواده به گرگان رفت و به ناچار در کلاس سوم دبیرستان ادامه تحصیل داد. در آن هنگام در فعالیت‌ های سیاسی شمال کشور شرکت کرد و بعدها در تهران دستگیر شد و به زندان شوروی در رشت منتقل شد. پس از آزادی از زندان با خانواده به رضائیه (ارومیه) رفت و تحصیل در کلاس چهارم دبیرستان را آغاز کرد.

احمد شاملو با به قدرت رسیدن پیشه‌ وری و جبهه دموکرات آذربایجان به همراه پدرش دستگیر می‌ شود و دو ساعت جلوی جوخه آتش قرار می‌ گیرد تا از مقامات بالا کسب تکلیف کنند. سرانجام آزاد می‌ شود و به تهران باز می‌ گردد و برای همیشه ترک تحصیل می‌ کند.

احمد شاملو در بیست و دو سالگی (۱۳۲۶) با اشرف الملوک اسلامیه ازدواج کرد. هر چهار کودک او، سیاوش، سامان، سیروس و ساقی حاصل این ازدواج هستند. در همین سال اولین مجموعه اشعار او با نام «آهنگ‌ های فراموش شده» به چاپ رسید و او هم زمان کار در نشریاتی مثل «هفته نو» را آغاز کرد.

احمد شاملو در سال ۱۳۳۰ شعر بلند «۲۳» و مجموعه اشعار «قطع نامه» را به چاپ رساند. در سال ۱۳۳۱ به مدت حدود دو سال مشاورت فرهنگی سفارت مجارستان را بر عهده داشت.

در سال ۱۳۳۲ پس از کودتای ۲۸ مرداد با بسته شدن فضای سیاسی ایران، مجموعه اشعار آهن ها و احساس توسط پلیس در چاپخانه سوزانده شد و با یورش ماموران به خانه او، ترجمه طلا در لجن اثر ژیگموند موریس، بخش عمده کتاب پسران مردی که قلبش از سنگ بود اثر موریوکایی، تعدادی داستان کوتاه نوشته خودش و تمام یادداشت‌ های کتاب کوچه از میان می‌ رود و… توسط پلیس ضبط شد و دیگر هرگز به دست نیامدند.

احمد شاملو موفق به فرار شد، اما پس از چند روز فرار از دست ماموران، در چاپخانه روزنامه اطلاعات دستگیر شده، به عنوان زندانی سیاسی به زندان موقت شهربانی و زندان قصر منتقل شد. در زندان علاوه بر شعر، به نوشتن دستور زبان فارسی پرداخت و قصه بلندی به سیاق امیر ارسلان و ملک بهمن نوشت که در انتقال او از زندان شهربانی به زندان قصر از بین رفت. او در سال ۱۳۳۴ پس از یک سال و چند ماه از زندان آزاد شد.

احمد شاملو در سال ۱۳۳۶ با طوبی حائری ازدواج کرد، اما این ازدواج هم چهار سال بیشتر دوام نیاورد و آن ها در سال ۱۳۴۰ از یکدیگر جدا شدند. در این سال با انتشار مجموعه اشعار هوای تازه خود را به عنوان شاعری برجسته به همگان نشان داد. این مجموعه سبک جدیدی دارد و بعضی از معروف‌ ترین اشعار شاملو همچون پریا و دخترای ننه دریا در این مجموعه منتشر شده‌ اند. در همین سال به کار روی اشعار حافظ، خیام و بابا طاهر نیز روی آورد.

در سال ۱۳۳۸ شاملو کار جدیدی را شروع کرد و آن نوشتن قصه خروس زری پیرهن پری برای کودکان بود. در همین سال به تهیه فیلم مستند سیستان و بلوچستان برای شرکت ایتال کونسولت نیز پرداخت. این آغاز فعالیت سینمایی جنجال‌ آفرین احمد شاملو بود. در سال‌ های پس از آن و به‌ ویژه با مطرح شدنش به عنوان شاعری معروف، منتقدان مختلف حضور سینمایی او را کمرنگ دانستند. خود او می‌ گفت: «شما را به خدا اسم‌ شان را فیلم نگذارید»

و بعضی شعر معروف او دریغا که فقر/ چه به آسانی/ احتضار فضیلت است را به این تعبیر می‌ دانند که فعالیت‌ های سینمایی احمد شاملو صرفا برای امرار معاش بوده‌ است. شاملو در این باره می‌ گوید:

«کارنامه سینمایی من یک جور نان خوردن ناگزیر از راه قلم بود و در حقیقت به نحوی قلم به مزدی!»

در سال ۱۳۳۹ با همکاری هادی شفائیه و سهراب سپهری ادارهٔ سمعی و بصری وزارت کشاورزی را تأسیس کرد و به عنوان سرپرست آن مشغول به کار شد.

احمد شاملو در ۱۴ فروردین ۱۳۴۱ با آیدا سرکیسیان آشنا شد. این آشنایی تأثیر بسیاری بر زندگی او داشت و نقطه عطفی در زندگی او محسوب می‌ شود. آیدا و شاملو در فروردین ۱۳۴۳ ازدواج کرده و در ده شیرگاه (مازندران) زندگی می کردند.

شاملو در همین سال دو مجموعه شعر به نام‌ های آیدا در آینه و لحظه‌ ها و همیشه را منتشر کرد و سال بعد نیز مجموعه‌ ای به نام آیدا، درخت و خنجر و خاطره! به چاپ رسید.

در سال ۱۳۴۶ شاملو سردبیری قسمت ادبی و فرهنگی هفته‌ نامه “خوشه” را به عهده گرفت. همکاری او با نشریه خوشه تا سال ۱۳۴۸ که نشریه به دستور ساواک تعطیل شد، ادامه داشت. در این سال او به عضویت کانون نویسندگان ایران نیز درآمد. در سال ۱۳۴۷ او کار روی غزلیات حافظ و تاریخ دوره حافظ را آغاز کرد. نتیجه این تحقیقات بعدها به انتشار دیوان جنجالی حافظ به روایت او انجامید.

در اسفند ۱۳۵۰ احمد شاملو مادر خود را از دست داد. در همین سال به فرهنگستان زبان ایران برای تحقیق و تدوینِ کتاب کوچه، دعوت شد و به مدت سه سال در فرهنگستان باقی ماند.

احمد شاملو در دهه ۱۳۵۰ نیز به فعالیت‌ های گسترده شعر، نویسندگی، روزنامه نگاری، ترجمه، سینمایی و شعرخوانی خود پرداخت.

او در سال ۱۳۵۱ به علت معالجه آرتروز شدید گردن به پاریس سفر کرد تا زیر تیغ عمل جراحی گردن قرار گیرد. سال بعد مجموعه اشعار ابراهیم در آتش را به چاپ رساند. در سال ۱۳۵۴ دانشگاه رم از او دعوت کرد تا در کنگره نظامی گنجوی شرکت کند و از همین رو عازم ایتالیا شد. در همین سال دعوت دانشگاه بوعلی برای سرپرستی پژوهشکدهٔ آن دانشگاه را پذیرفت و به مدت دو سال به این کار اشتغال داشت.

در سال ۱۳۵۵ انجمن قلم و دانشگاه پرینستون از وی برای سخنرانی و شعرخوانی دعوت کردند و از همین رو عازم ایالات متحده شد. در این سفر او به سخنرانی و شعرخوانی در بوستون و برکلی پرداخت.

هنوز چند ماه نگذشته بود که او دوباره به عنوان اعتراض به سیاست‌ های دولت ایران، کشور را ترک و به آمریکا سفر کرد. در سال ۱۳۵۷ او از آمریکا به انگلستان رفت و در آنجا مدتی سردبیری هفته‌ نامه «ایرانشهر» در لندن را به عهده گرفت.

با وقوع انقلاب ایران و سقوط رژیم شاهنشاهی، شاملو تنها چند هفته پس از پیروزی انقلاب به ایران بازگشت. در همین سال، انتشارات مازیار اولین جلد کتاب کوچه را در قطع وزیری منتشر کرد.

شاملو در این سال ها مجموعه اشعار سیاسی خود را با صدای خود می خواند و به صورت مجموعهٔ کتاب و نوار صوتی کاشفان فروتن شوکران منتشر می کرد. از جمله اشعار این مجموعه مرگ وارطان است که شاملو اشاره می‌ کند تنها برای فرار از اداره سانسور مرگ نازلی نام گرفته بوده‌ است و در واقع برای بزرگداشت وارطان سالاخانیان، مبارز کمونیست ایرانی، بوده‌ است.

سال‌ های آخر عمر شاملو کم و بیش در انزوایی گذشت که به او تحمیل شده بود. از سویی تمایل به خروج از کشور نداشت و خود در این باره می‌ گویید:

«راستش بار غربت سنگین‌ تر از توان و تحمل من است… چراغم در این خانه می‌ سوزد، آبم در این کوزه ایاز می‌ خورد و نانم در این سفره‌ است.»

از سوی دیگر اجازه هیچ‌ گونه فعالیت ادبی و هنری به شاملو داده نمی‌ شد و اکثر آثار او از جمله کتاب کوچه سال‌ ها در توقیف مانده بودند. بیماری او نیز به شدت آزارش می‌ داد و با شدت گرفتن بیماری مرض قندش، و پس از آن که در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۷۶، در بیمارستان ایران‌ مهر پای راست او را از زانو قطع کردند، روزها و شب‌ های دردناکی را پشت سر گذاشت.

البته در تمام این سال‌ ها کار ترجمه و به‌ خصوص تدوین کتاب کوچه را ادامه داد و گه‌ گاه از او شعر یا مقاله‌ ای در یکی از مجلات ادبی منتشر می‌ شد. او در دهه هفتاد با شرکت در شورای بازنگری در شیوهٔ نگارش و خط فارسی در جهت اصلاح شیوهٔ نگارش خط فارسی فعالیت کرد و تمام آثار جدید یا تجدید چاپ شده‌ اش را با این شیوه منتشر کرد.

سرانجام در ساعت ۹ شب دوم مرداد ۱۳۷۹ درگذشت.

برخی از آثار احمد شاملو

دفترهای شعر

• • ۱۳۲۹-۱۳۲۳ آهن‌ها و احساس، در چاپخانهٔ یمنی تهران توسط فرمانداری نظامی ضبط و سوزانده شد.

• • ۱۳۳۰-۱۳۲۹ قطعنامه

• • ۱۳۳۰ آهنگ‌های فراموش‌شده.

• • ۱۳۳۰ بیست و سه (۲۳)، چاپ مستقل ۱۳۳۰

• • ۱۳۳۵-۱۳۲۶ هوای تازه

• • ۱۳۳۸-۱۳۳۶ باغ آینه

• • ۱۳۴۱-۱۳۳۹ لحظه‌ها و همیشه

• • ۱۳۴۳-۱۳۴۱ آیدا در آینه

• • ۱۳۴۴ـ۱۳۴۳ آیدا، درخت و خنجر و خاطره

• • ۱۳۴۵ـ۱۳۴۴ ققنوس در باران

• • ۱۳۴۸ـ۱۳۴۵ مرثیه‌های خاک

• • ۱۳۴۸-۱۳۴۹ شکفتن در مه

• • ۱۳۴۸-۱۳۵۲ ابراهیم در آتش

• • ۱۳۵۶ـ۱۳۵۵ دشنه در دیس

• • ۱۳۵۶-۱۳۵۹ ترانه‌های کوچک غربت

• • ۱۳۶۹ مدایح بی‌صله

• • ۱۳۶۴-۱۳۷۶ در آستانه

• • ۱۳۵۱-۱۳۷۸ حدیث بیقراری ماهان

شعر (ترجمه)

• • غزل غزل‌های سلیمان ۱۳۴۷

• • هم‌چون کوچه‌یی بی‌انتها ۱۳۵۲

• • هایکو، شعر ژاپنی با ع. پاشایی، ۱۳۶۱

• • سیاه همچون اعماقِ آفریقای خودم، (کتاب و نوار صوتی) ترجمه و اجرای اشعاری از لنگستون هیوز، نشر ابتکار ۱۳۶۲، ترانه‌های میهن تلخ، اشعار یانیس ریتسوس، (کتاب و نوار صوتی)، موسیقی میکیس تئودوراکیس، نشر ابتکار ۱۳۶۰ ترانهٔ شرقی و اشعار دیگر، اشعار فدریکو گارسیا لورکا، (کتاب و نوار صوتی)، موسیقی گیتار آتا هوآلپا یوپانکویی. نشر ابتکار ۱۳۵۹

• • سکوت سرشار از ناگفته‌هاست، (کتاب و نوار صوتی) ترجمهٔ آزاد و اجرای اشعاری از مارگوت بیکل، با محمد زرین‌بال موسیقی بابک بیات، نشر ابتکار ۱۳۶۵

• • چیدن سپیده دم، (کتاب و نوار صوتی) ترجمهٔ آزاد و اجرای اشعاری از مارگوت بیکل، با محمد زرین‌بال موسیقی بابک بیات، نشر ابتکار ۱۳۶۵

داستان و رمان و فیلمنامه

• • داستان زنِ پشتِ درِ مفرغی ۱۳۲۹

• • زیر خیمهٔ گر گرفته شب ۱۳۳۴

• • درها و دیوار بزرگ چین ۱۳۵۲

• • میراث ۱۳۶۵

• • روزنامهٔ سفر میمنت اثر ایالات متفرقهٔ امریق (اوکلند کالیفرنیا)، منتشر نشده‌است

• • رمان و داستان(ترجمه)

• • نایب اول اثر رنه بارژاول، ۱۳۳۰

• • پسران مردی که قلبش از سنگ بود اثر موریوکایی ۱۳۳۰

• • لئون مورنِ کشیش اثر بئاتریس بک، ۱۳۳۴

• • برزخ اثر ژان روورزی ۱۳۳۴

• • زنگار(خزه) اثر هربرت لوپوریه ۱۳۳۴

• • افسانه‌های هفتاد و دو ملت در دو جلد، ۱۳۳۷

• • پابرهنه‌ها اثر زاهاریا استانکو ترجمه ناقصی با عطا بقایی ۱۳۳۷، ترجمه کامل ۱۳۵۰

• • ۸۱۴۹۰ اثر آلبر شمبون ۱۳۴۴

• • قصه‌های بابام اثر ارسکین کالدول. ۱۳۴۶

• • دماغ، سه قصه و یک‌ نمایشنامه اثر ریونوسوکه آکوتاگوا، ۱۳۵۱

• • افسانه‌های کوچک چینی ۱۳۵۱

• • دست به دست نوشتهٔ ویکتور آلبا، ۱۳۵۱

• • زهرخند، ۱۳۵۱

• • لبخند تلخ، ۱۳۵۱

• • مرگ کسب و کار من است اثر روبر مرل ۱۳۵۲

• • سربازی از دوران سپری شده ۱۳۵۲

• • شازده کوچولو نوشتهٔ آنتوان دو سنت‌اگزوپری. نخست در ۱۳۵۸ با نام مسافر کوچولو در کتاب جمعه منتشر شد و بار دیگر در ۱۳۶۳ به ضمیمهٔ نوار صوتی با موسیقی گوستاو مالر توسط نشر ابتکار انتشار یافت.

• • بگذار سخن بگویم اثر مشترک دومیتیلا چونگارا و موئما ویئزر، با ع. پاشایی، ۱۳۵۹

• • دن آرام اثر میخائیل شولوخف، ۱۳۸۲

• • عیسایی دیگر، یهودایی دیگر، بازنویسی رمان قدرت و افتخار اثر گراهام گرین، در ۱۳۵۶ ترجمه شد اما تاکنون (۱۳۸۵) چاپ نشده‌است.

• • گیل گمش، تهران، نشرچشمه، ۱۳۸۲

نمایشنامه (ترجمه)

• • درخت سیزدهم اثر آندره ژید ۱۳۴۱

• • سی‌زیف و مرگ اثر روبر مرل با فریدون ایل‌بیگی ۱۳۴۲

• • مفتخورها اثر گرگهٔ چی‌کی. با انگلا بارانی، ۱۳۵۲

• • نصف شب است دیگر دکتر شوایتزر، اثر ژیلبر سسبرون. ۱۳۶۱

• • خانهٔ برناردا آلبا، عروسی خون (با بازبینی مجدد) بار اول در ۱۳۴۷، یرما سه نمایشنامه از فدریکو گارسیا لورکا ۱۳۷۹

متن‌های کهن فارسی

• • حافظ شیراز به روایت احمد شاملو، ۱۳۵۴ تصحیح دیوان حافظ

• • افسانه‌های هفت گنبد، نظامی‌گنجوی ۱۳۳۶

• • ترانه‌ها (رباعیات ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام و بابا طاهر) ۱۳۳۶

شعر و قصه برای کودکان

• • قصهٔ خروس زری پیرهن پری و یل و اژدها بر اساس قصه‌های لئو تولستوی با نقاشی‌های فرشید مثقالی به صورت کتاب و نوار صوتی برای کودکان

• • قصهٔ هفت کلاغون، با نقاشی‌های ضیاالدین جاوید، ۱۳۴۷

• • پریا با نقاشی ژاله پورهنگ ۱۳۴۷، به صورت نوار صوتی با صدای شاعر به نام قاصدک ۱۳۵۸

• • ملکهٔ سایه‌ها (بر اساس قصه‌ای ارمنی) با نقاشی ضیاالدین جاوید ۱۳۴۸

• • چی شد که دوستم داشتن؟ اثر ساموئل مارشاک با نقاشی ضیاالدین جاوید ۱۳۴۸

• • دخترای ننه دریا با نقاشی ضیاالدین جاوید ۱۳۵۷

• • دروازه بخت با نقاشی ابراهیم حقیقی ۱۳۵۷

• • بارون با نقاشی ابراهیم حقیقی ۱۳۵۷

• • یل و اژدها بر اساس قصه ای از آنگل کرالی یی‌چف، با نقاشی اصغر قره‌باغی به ضمیمه نوار صوتی ۱۳۶۰

• • قصهٔ مردی که لب نداشت ۱۳۷۸

مجموعهٔ کتاب کوچه

مجموعه‌ٔ کتاب کوچه واژه‌نامه‌ای است از ضرب‌المثل‌ها، تکیه‌کلام‌ها، خرافه‌ها و اصطلاحات زبان عامیانه‌ٔ مردم ایران. از سال ۱۳۶۰ به بعد با همکاری آیدا شاملو تدوین شد و پس از درگذشت شاملو کار بر روی این کتاب توسط آیدا ادامه داشت. چاپ مجلدات این مجموعه هنوز به پایان نرسیده‌است.

امیدواریم از مطالعه زندگینامه احمد شاملو لذت برده باشید.

مجله اینترنتی تحلیلک