معرفی کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نوشته علامه ذوالفنون حسن حسن زاده آملی

درباره نویسنده

علامه حسن حسن زاده آملی در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی در ایرای لاریجان آمل، در خانواده ای متدیّن قدم به این جهان گذاردند و همانطور که خود می فرمایند: “در حجر کفالت و تحت مراقبت پدر و مادری الهی تربیت و از پستان پاک مادری مؤمنه عفیفه صدیقه شیر نوشیده ام سقاهما الله و جمیع المؤمنین شراباً طهورا.”

حضرت استاد در خصوص شروع تحصیل علوم دینی می فرمایند: “تحصیلات کتب ابتداییه را که در میان طلاب علوم دینیه معمول و متداول است از نصاب الصبیان و جامع المقدمات و شرح الفیه و …. (الی آخر) را در آمل که همواره از قدیم الدهر واجد رجال علم بود، از محضر روحانیون آن شهر که همگی از این نشأه رخت بربسته اند و ریاض قدس در جوار رحمت رب العالمین آرمیدند، فرا گرفتم. و نیز از بعضی تعلیم خط می گرفتم، تا اینکه خودم در آمل چند کتاب مقدماتی را تدریس می کردم.”

در ادامه، ایشان در خصوص تحصیل در تهران می فرمایند: “در شهریور ۱۳۲۹ شمسی به تهران آمدم و چند سالی در مدرسه مبارک حاج ابوالفتوح رحمه الله علیه بسر بردم و باقی کتب شرح لمعه و از عام و خاص قوانین تا آخرین جلدین آن را در محضر شریف مرحوم آیت الله آقاسید احمد لواسانی رضوان الله تعالی علیه درس خوانده ام.”

و بعد از آن چندین سال در مدرسه مبارک مروی بسر بردم، و به ارشاد جناب آیت الله حاج شیخ محمدتقی آملی قدّس سرّه به محضر مبارک علّامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی طهرانی مسجد حوضی اعلی الله تعالی مقاماته آشنا شدم و آن بزرگوار چون پدر مهربانی سالیانی دراز در کنف عنایتش همّ خویش را به ترتیب و تعلیم اینجانب مصروف داشت و از فنونی چند درهایی به روی این ناچیز بگشود: … (کتب و علوم دیگر) و از کتب ریاضی و هیأت و نجوم: فارسی هیئت قوشجی، شرح چغمینی قاضی زاده رومی، اصول اقلیدس و اکر مانالاؤوس به تحریر خواجه طوسی، شرح علّامه خفری بر تذکره خواجه، از اول تا آخر زیج بهادری، مجسطی بطلیموس به تحریر خواجه طوسی و عمل به رُبع مُجَیَّب و اسطرلاب.”

ایشان همچنین مدتی به استخراج تقویم نیز فعالیت داشتند (که در زمان خود به چاپ نیز رسیده اند) که در این خصوص می فرمایند: “به مدت نه سال (از سال ۱۳۳۷ ه.ش تا ۱۳۴۵ ه.ش) دفتر تقویم معمول سالیانه در اهله شهور و خسوف و کسوف و احکام نجومی از مواضع سیّارات و اوضاع کواکب و غیرها استخراج می کردم، پس از آن به عللی آن را ترک کردم، از آن جمله اینکه دیدم کاری آن چنان سنگین و پر زحمت به گونه ای قرین و عجین با زمان است که أمد افادات و استفادت چند ماهه هر سال انسان فقط یک سال است که به قول شیخ اجل سعدی: که تقویم پارینه ناید به کار”

پس از تحصیل علوم مختلف در تهران، علامه حسن زاده آملی در بیست و دوم مهر ۱۳۴۲ ه.ش به قصد اقامت در قم، تهران را ترک کردند و در حوزه علمیه قم به تدریس معارف مشغول شدند و در کنار آن در محضر مبارک برخی اساتید همچون علامه طباطبائی و برادر بزرگوارشان محمد حسن الهی (طباطبائی) و … نیز تشرف داشتند.

معرفی کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نوشته علامه ذوالفنون حسن حسن زاده آملی

علامه حسن زاده آملی در علوم مختلف فلسفی، عرفانی، ریاضی و … دارای آثار متعددی است. آثار ایشان در حوزه ریاضیات و نجوم و هیأت عبارتند از:

• استخراج جداول تقویم
• تصحیح و تعلیق اکر مانالاوس
• تصحیح و تعلیق الدّر المکنون و الجوهر المصون
• تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس
• تصحیح و تعلیق تحریر اکر ثاوذوسیوس
• تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی
• تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس
• تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب
• تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک
• تصحیح و تعلیق شرح چغمینی
• تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر
• دروس معرفت اوفاق
• دروس معرفه الوقت و القبله
• دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی
• رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی
• رساله‌ای در مطالب ریاضی
• رساله ظلّ
• رساله میل کلی
• رساله تعیین سمت قبله مدینه
• رساله تکسیر دائره
• رساله فی الصبح و الشفق
• رساله فی تعیین البعد بین المرکزین و الاوج
• شرح زیج بهادری
• شرح قصیده کنوزالاسماء
• سی فصل در دائره هندیه

معرفی کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نوشته علامه ذوالفنون حسن حسن زاده آملی

درباره کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی

علامه حسن زاده آملی در مقدمه، درباره کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی خود می فرمایند: “این کتاب خوشه هائی است از خرمن معارف استاد أعظم، طود تحقیق و تفکیر، آیت بزرگ علم و دین، علامه زاهدِ ذوالفنون، الذی عَزَفَت نفسُه عن الدنیا و ما فیها فتَساوی عنده حَجَرُها و ذَهَبُها، معلّم عصره آیه الله العظمی الحاج میرزا ابوالحسن الشعرانی -أفاض الله سبحانه علینا من برکات أنفاسه النفسیه القدسیه- که به مناسبت ذکرای بیستمین سال ارتحال آن جناب به روضه رضوان، به پیشگاه والای ارباب دانش و بینش تقدیم می گردد. (۲۷ رجب الأصبّ ۱۴۱۳ ه ق = ۱۳۷۱/۱۱/۱ ه ش، قم – حسن حسن زاده آملی)”

ایشان همچنین در دیباچه این کتاب می فرمایند: “و بعد همی گوید حسن حسن‌زاده آملی که این کتاب مستطاب دروسی در دانش گرانقدر هیئت و دیگر رشته‌های ارزشمند ریاضی است که هر دانشمند دینی را بدان نیاز است ازیرا که بیانگر آیات و روایات وقت و قبله و هلال است، و دستور استوار خط سمت قبله و اعتدال و زوال. علاوه این که حاوی معارفی است که ینابیع آب حیاتند، و حائز مطالبی که مصابیح فراراه وادی ظلمات.

تدریس آن در جمع پریشانی به روزهای پنجشنبه و جمعه سال تحصیلی حوزه علمی قم اختصاص یافت، چنان که تصنیف آن نیز همزمان تدریس در پنجشنبه بیستم محرم ۱۴۰۷ ه ق = ۱۳۹۶/۷/۳ ه ش آغاز گردید، امید است که به تأیید و توفیق الهی بدان شیوه شایسته و روش بایسته که خواسته نگارنده است انجام یابد، بار خدایا اینچنین بادا.”

به طور خلاصه کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی با موضوع علم هیئت و برخی مسائل کاربردی علوم ریاضی، حاصل تدریس علامه حسن زاده آملی در حوزه علمیه قم بوده که در دو جلد حاوی یکصد و یازده درس که دروس ۱ تا ۶۵ آن در جلد اول و دروس ۶۶ تا ۱۱۱ آن در جلد دوم توسط مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) به عنوان ناشر به چاپ رسیده است.

کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی که چندین نوبت توسط استاد صمدی آملی در جلسات درسی قم و تهران تدریس و تشریح شده، شامل مطالب درسی پیرامون دایره های عظیمه (دایره معدل النهار، منطقه البروج، افق، میل کلی، معدل النهار و …)، طول و عرض بلاد و کواکب، طالع، سعه و … است. مجموعه کتاب های علوم هیئت، رساله ها و مقاله های مرتبط جناب علامه حسن زاده آملی، هر شخص طالب این علوم را از مطالعه کتب سایر علما بی نیاز می گرداند.

معرفی کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نوشته علامه ذوالفنون حسن حسن زاده آملی

برشی از کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی

دائره معدل النهار

منطقه حرکت اولی را که از دوائر عظام است، دایره معدل النهار گویند. و به اطلاق معدل النهار و به تخفیف معدل نامند و از آن تعبیر به منطقه فلک اعلی و اعظم، و منطقه فلک نهم نیز کنند. چنانکه آن را دایره استوای سماوی و دایره اعتدال هم خوانند. و فلک نهم را در طبیعیات فلسفه، مُحَدِّدُ الجهات دانند. و اشهر أسمای او در علم هیأت معدل النهار است.

دو قطب معدل النهار را دو قطب عالم گویند. یکی را قطب شمالی که در جهت بنات النعش صغری نزدیک کوکب جُدَی است لذا این کوکب را کوکب قطبی گویند، و دیگری را قطب جنوبی که مقابل و مقاطر او در زیر زمین است.

و خط مستقیمی که در میان آن دو قطب رسم شود که بمرکز عالم که مرکز زمین است بگذرد، آن را خط محور عالم خوانند.

معدل النهار همه عالم را به دو نیمه کند: یک نیمه در جانب شمال، و یک نیمه در جانب جنوب، و مرکز او مرکز عالم باشد.

دائره منطقه البروج

در مقابل حرکت اولی، حرکت ثانیه است که حرکت ستارگان ثابت است که مانند حرکت اولی به آسانی معلوم نگردد، بلکه به رصد معلوم گردد. کواکب را به ثابت و سیار تقسیم کرده اند.

ثوابت را در یک فلک فرض کرده اند که در علم هیئت به همین فرض کفایت است، زیرا که حرکت و اوضاع آن ها نسبت به زمین به همین فرض درست آید. سخن بیشتر در کتاب دروس معرفه الوقت و القبله گفته آمد، و شاید در این دروس هم گفته آید.

حال بدانکه منطقه حرکت ثانیه را -یعنی حرکت عظیمیه فلکه ثوابت را- دایره منطقه البروج گویند. و آن را فلک البروج، و دائره اوساط البروج، و منطقه فلک هشتم هم خوانند، و دایره شمسیه و دائره بروج نیز نامند. و استعمال رائج، اصطلاح نخست است و پس از آن دائره شمسیه؛ و این هر دو اصطلاح را قدیم و حدیث به کار دارند.

و دائره شمسیه از این روی گویند که شمس همیشه در این مدار سیر می‌کند و از آن خارج نمی‌شود، خلاف سیّارات دیگر که گاهی در سطح این مدار سائرند، و گاهی از آن جدا می شوند.

معرفی کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی نوشته علامه ذوالفنون حسن حسن زاده آملی

امیدواریم از مطالعه کتاب دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی علامه حسن زاده آملی لذت ببرید و برای دیدن سایر معرفی کتاب ها به بخش معرفی کتاب مراجعه کنید.

مجله اینترنتی تحلیلک