مقدار انتقاص میل کلی در یک سال

این مطلب به بخش سوم از رساله میل کلی علامه حسن زاده آملی که در مرداد و شهریور سال ۱۳۶۲ در ماهنامه مجله دانشگاه انقلاب به چاپ رسیده است، با عنوان مقدار انتقاص میل کلی در یک سال اختصاص دارد.

مقدار انتقاص میل کلی در یک سال

فاضل کرینلیوس فاندیک در کتاب ارواء الظماء من محاسن القبه الزرقاء (ص ۵ طبع بیروت) پس از آنکه عمل بنی موسی شاکر (محمد و احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر) را در تحصیل مسافت دوره کره ارض از تاریخ ابن خلکان نقل کرده است گوید: محمد بن موسی در سنه ۲۵۹ ه وفات یافت، و در ایام او میل دائره البروج بر دائره خط استوا (یعنی همان میل منطقه البروج از معدل النهار) مقایسه شد، با ضعف تدقیق در آن روز در ساختن آلات نجومی برای قیاس زوایا، بنابر قیاس آنان ۲۵ درجه و ۲۳ دقیقه بود (نقل بترجمه)

مرحوم سردار کابلی (حیدرقلی بن نور محمد خان کابلی) که از مفاخر علمای امامیه معاصرین و صاحب تألیفات محققانه و استادانه است در ظهر کتاب ارواء الظماء پس از نقل عبارت فاندیک به خط مبارکش افاده فرموده:

سنه ۲۵۹ ه= ۸۷۳ م، و از سنه ۱۹۰۰ تا سنه ۸۷۳ یکهزار و بیست و هفت سال و به موجب قاعده ای که فاضل سیمون نیوکامب ذکر کرده است میل دائره بروج تدریجاً در هر یک سال ۰/۴۶۸ ثانیه کم می‌شود و میل این دائره بروج در سنه ۱۹۰۰ = ۲۳ درجه و ۲۷ دقیقه و ۸ ثانیه و ۰/۲۶ ثانیه است، پس بموجب قانون مذکور:

۸ دقیقه و ۰/۶۳۶ ثانیه = ۴۸۰ ثانیه و ۰/۶۳۶ ثانیه = ۰/۴۶۸ ثانیه * ۱۰۲۷ و چون با مقدار میل سنه ۱۹۰۰ م جمع گردد میل زمان محمدبن موسی به دست میاید:

۲۳ درجه و ۳۵ دقیقه و ۸ ثانیه و ۰/۹۰ ثانیه = ۸۰ دقیقه و ۰/۶۴ ثانیه + ۲۳ درجه و ۲۷ دقیقه و ۰/۲۶ ثانیه

پس آنچه را که در زمان محمدبن موسی یافتند صحیح است. به بین دقت انظار قدما تا چه قدر بوده است با اینکه تمکن از آلات رصدی کامل این عصر نداشتند.

این بود گفتار مرحوم سردار کابلی که غرض عمده ما از این نقل، تعیین مقدار انتقاص میل کلی در هر سال است که بتقریب نصف ثانیه است و به تحقیق ۴۶۸/۰ ثانیه، و به این مطلب در تحفه الاجله فی معرفه القبله (ص ۲۳) نیز اشارتی فرمود.

بنا بر قاعده مذکور میل کلی در این تاریخ که یکهزار و چهارصد هجری است ۲۳ درجه و ۲۵ دقیقه و ۵۰ ثانیه میباشد زیرا از مبداء تاریخ زیج بهادری تاکنون باینصورت است:

مقدار انتقاص میل کلی در یک سال

مذهب سند هند در عمر عالم

قول ملاجلال روانی در تفسیر رتق و فتق نظیر مذهب سند هند است که قاضی ابوالقاسم صاعدبن احمد اندلسی متوفی ۴۶۳ در طبقات الامم نقل کرده است (ص ۱۳ ط مصر) وی گوید: مذهب سند هند یعنی الدهرالداهر، این است که کواکب سبعه و اوجات و جوزهرات آنها در هر چهار هزارهزار سیصد هزارهزار و بیست هزارهزار سال شمسی در رأس حمل جمع میشوند، و این مدت عالم است، چون بزعم آنان هرگاه کواکب سبعه و اوجات و جوز هرات آنها در اول حمل جمع شوند، همه مکونات در زمین فاسد می گردند و عالم سفلی در روزگاری دراز ویران می ماند تا اینکه دوباره کواکب سبعه و اوجات و جوزهرات آنها در بروج متفرق گردند، آنگاه عالم سفلی به امر اول برمیگردد و بطور ابد و بی نهایت بر این منوال است (نقل به ترجمه)

یعنی در هر ۴/۳۲۰/۰۰۰/۰۰۰ سال شمسی عمر عالم و دوره ای به پایان میرسد و دوره دیگر آغاز میگردد.

مقدار انتقاص میل کلی در یک سال

تفسیر رتق و فتق آیه از نظر حکمت متعالیه

در حکمت متعالیه به لحاظ سریان وجود مطلق به اطلاق کلی سعی اعنی حقیقه الحقایق در جمیع موجودات که شئون و اطوار و اسماء و صفات و مظاهر آنند، رتق و فتق آیه را محمل و معنی دیگر است. صدرالمتالهین در آخر فصل دوازدهم موقف اول الهیات اسفار آخرین فصل آنست عنوان کرده است:

و الیه الاشاره فی الکتاب الالهی ان السماوات والارض کانتا رتقاففتقا هما، والرتق اشاره الی وحده حقیقه الوجود الواحد البسیط والفتق تفصیلها سماء و ارضا و عقلا و نقبیا و فلکا و ملکاً الخ (ص۲۳ ج۳ چاپ سنگی)

غیر از قول به انتقاص میل کلی و انطباق و انفتاح منطقه و معدل، قول دیگر به حرکت نقطه اعتدال است که از آن در کتب هیئت تعبیر به حرکت اقبال و ادبار شده است به این معنی که محل تقاطع منطقه البروج با معدل النهار ثابت نیست بلکه آنرا اعنی محل تقاطع را نوسان است، و مقصودشان از اقبال حرکت به توالی، و از ادبار حرکت بخلاف توالی است. و این حرکت دو نقطه اعتدال که محل تقاطع دو عظیمه نامبرده است مانند حرکت جوزهرین که دو عقده رأس و ذنب سیارات است، میباشد.

مقدار انتقاص میل کلی در یک سال

حرکت اقبال و ادبار و مقدار آن

خواجه نصیر طوسی در فصل چهارم باب دوم تذکره در هیأت فرماید: قدزعم بعض اهل الطلسمات ان للفلک اقبالاً و ادباراً غایه کل واحد منها ثمانیه اجزاء تتم فی ستمائه و اربعین سنه.

مثلاً قوس -ا ب- منطقه البروج بر معدل در حرکت است، خواجه در تذکره این حرکت را رد کرده است و دانشمندان این عصر آنرا اثبات کرده اند.

وجه جمع اقوال قائلین به انتقاص و ازدیاد میل کلی و قائلین به اقبال و ادبار این است که در عین حال میل کلی انتقاص مییابد محل تقاطع منطقه البروج با معدل نیز در حرکت است.

فاضل برجندی در شرح تذکره گوید: و ممن قال بالاقبال و ادبار الزرقالی (ابواسحق ابراهیم بن یحیی زرقالی اندلسی صاحب صحیفه زرقالیه از علمای قرن پنجم هجری) لکنه قال یقبل المبداء الذاتی الی عشر درجات من الحمل ثم یدبرمنه الی اوله ومنه الی عشر درجات من الحوت و یقبل منه الی اول الحمل و یتم حرکه کل منهما فی قریب من الفی سنه و کل من هاتین الحرکتین علی زعمه غیر متشابهه بل کلما قرب الی المبدأ الطبیعی کانت الحرکه اسرع و کان المبدآن متطابقین قبل الهجره باربعین سنه و فی هذا الزمان، المبدأ مقبل و قداستوفی فی بعض تصانیفه طریق معرفتها فمن اراد ذلک فلیرجع الیه.

جناب استادم مرحوم علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی روحی فداه در رساله الاستدراک علی تشریح الافلاک که یکی از مولفات مطبوع آن بزرگوار است فرمود (ص۵): من العجائب فی تاریخ العلوم ان بعض اهل الهند فی العصر الاول و جماعه من اصحاب الطلسمات علی مافی شرح التذکره للفاضل الخضری کانوا یعتقدون الانتقاص و الازدیاد فی المیل الی اربع درجات، و اقبالاً و ادباراً النقطه الاعتدال الربیعی کذلک، والعجب ان هذا قول مقبول ثابت بادق الارصاد لدی الفرنج.

از اقوالی که در مقدار میل کلی مطابق ارصاد اعصار نقل کرده ایم دانسته شد که قول به انتقاص مطلبی تازه نیست بلکه از قدیم به آن توجه داشته اند.

سردار کابلی قدس سره در رساله وجیز و عزیز تحفه الاجله فی معرفه القبله (ص۲۳) فرمود: وقد انکشف فی هذا العصر ان المیل الکلی ینقص کل سنه نحو نصف ثانیه تقریباً و بالتحقیق ۰/۴۶۸ (ثانیه)

عبارتش در بادی نظر چنین مینماید که انتقاص میل کلی در اینعصر کشف شده است، ولی شان وی اجل از این توهم است چه آنجناب خریت در اینصناعت بود، منظورش این است که تعیین تحقیقی مقدار انتقاص در هر سال در اینعصر کشف شده است که ۰/۴۶۸ ثانیه است و این حق است چه در زبر قدمانصی در آن نیافته ایم. و ما از آنچه در انتقاص میل کلی تقدیم داشتیم قول به نوسان منطقه البروج که اینک از مراکشی و زرقالی نقل می کنیم خالی از دغدغه نمی بینیم.

اقبال و ادبار اعتدالین در کتب معاصرین تعبیر به نوسان اعتدالین می شود. در مقدمه بر تاریخ علم جورج سارتون (ص۱۷۹۶ ج۲ بخش دوم) در بیوگرافی ابوعلی حسن مراکشی صاحب جامع المبادی و الغایات آمده است: وی بازرقالی در این مورد هم عقیده بود که فلک البروج بین ۲۳ درجه و ۳۳ دقیقه و ۲۳ درجه ۵۳ دقیقه در نوسان است. اعتقادی که به مفهوم نوسان اعتدالین منجر شده است. مقدار تقدیم اعتدالین ۵۴ دقیقه در هر سال.