هر فعالیت اقتصادی و شغلی از مجموعه‌ای از درآمدها و هزینه‌ها تشکیل شده است. به زبان ساده و مختصر حاصل کسر مجموعه هزینه‌ها از مجموعه درآمدها در دوره زمانی مشخص (در اینجا یک سال مالیاتی)، سود و یا زیان آن فعالیت شغلی می‌باشد که این سود و یا زیان و پس‌ازآن درآمد مشمول مالیات مبنای محاسبه مالیات آن فعالیت شغلی می‌گردد. در این میان اما به نظر می‌رسد مبحث درآمدهای فعالیت اقتصادی در یک سال مالیاتی موضوع شفاف و روشنی باشد.
هزینه‌های قابل‌قبول
صرف هزینه جهت کسب درآمد اصل اجتناب‌ناپذیری است که حتی کوچک‌ترین بنگاه‌های اقتصادی نیز با آن سروکار دارند به‌طوری‌که یکی از ملزومات کسب سود و درآمد بیشتر، هزینه‌های بیشتر می‌باشد. ازاین‌رو قانون‌گذار برای آگاهی بیشتر مؤدیان مالیاتی در قالب فصل دوم از باب چهارم قانون مالیات‌ها، هزینه‌های قابل‌قبول و شرایط آن‌ها را شرح داده است.
اما به‌صورت مختصر و بر اساس ماده ۱۴۷ ق.م.م هزینه‌های قابل‌قبول، هزینه‌هایی است که در حدود متعارف متکی به مدارک بوده و منحصراً مربوط به تحصیل درآمد موسسه در دوره مالی مربوط با رعایت حدنصاب‌های مقرر باشد. گفتنی است در مواردی که هزینه‌ای در قانون مالیات‌ها پیش‌بینی‌نشده یا بیش از نصاب‌های مقرر بوده، ولی پرداخت آن به‌موجب قانون یا مصوبه هیئت‌وزیران صورت گرفته باشد قابل‌قبول خواهد بود.
این هزینه‌های قابل‌قبول که در ماده‌قانونی ۱۴۸ ق.م.م و البته ماده ۱۴۹ ق.م.م به شرح آن‌ها پرداخته شده است، شامل مواردی همچون ۱- قیمت خرید کالای فروخته‌شده و یا قیمت خرید مواد مصرفی در کالا و خدمات فروخته‌شده. ۲- هزینه‌های استخدامی متناسب با خدمت کارکنان بر اساس مقررات استخدامی موسسه ۳- مخارج سوخت، برق، روشنایی، آب و مخابرات و ارتباطات؛ و … می‌گردد.
درآمدها و هزینه‌های معاف از مالیات
بر اساس قوانین مالیاتی، برخی درآمدها و هزینه‌ها به دلایلی همچون مشوق‌های مالیاتی، خاص بودن نوع درآمد و یا هزینه (همچون هزینه‌های درمانی) و … معاف از مالیات می‌باشند. این‌گونه موارد در مواد قانونی همچون ماده ۱۳۴ ق.م.م، ماده ۱۳۹ ق.م.م و … عنوان شده‌اند. برخی از این درآمد و هزینه‌ها از سود و زیان ویژه، برخی دیگر از درآمد مشمول مالیات و برخی دیگر مستقیماً از خود مالیات کسر می‌گردند.
نکته مهم در خصوص درآمدها و هزینه‌های معاف، این است که شخص صاحب درآمد مکلف به انجام برخی الزامات قانونی جهت بهره‌مندی از این معافیت‌ها است. شخص حقیقی و یا حقوقی صاحب درآمد نه‌تنها می‌بایست اظهارنامه مالیاتی خود را در موعد مقرر تسلیم و موارد مذکور را در اظهارنامه مالیاتی خود درج کند، بلکه وی ملزم به رعایت ماده ۱۴۶ مکرر ق.م.م در خصوص نگهداری و ارائه کلیه اسناد و مدارک درآمد و هزینه‌ای بر اساس شیوه‌ای که سازمان امور مالیاتی تعیین می‌کند، می‌باشد.
سود و زیان ویژه و درآمد مشمول مالیات، مبنای محاسبه مالیات
سود و زیان ویژه عبارت است از کلیه درآمدهای حاصل‌شده شخص حقیقی و یا حقوقی در یک سال مالیاتی پس از کسر هزینه‌های قابل‌قبول. سود و زیان ویژه می‌تواند عددی مثبت یا منفی باشد که نشان از سود ده و یا زیان ده بودن آن بنگاه اقتصادی در سال مالیاتی موردبحث است؛ اما این امر بدین جا ختم نمی‌گردد.
پس از کسر این درآمدها و هزینه‌های معاف از مالیات که در بالا بدان‌ها اشاره شد از سود و زیان ویژه، درآمد مشمول مالیات ناخالص تعیین می‌شود. همان‌طور که از کلمه «درآمد مشمول مالیات» مشخص است، به رقمی اطلاق می‌گردد که می‌بایست مبنای محاسبه مالیات قرار گیرد. درآمد مشمول مالیات ناخالص پس از کسر معافیت مالیاتی ماده ۱۰۱ ق.م.م که هرساله توسط دولت در قانون بودجه تعیین می‌گردد و کسر تبصره ۲ ماده ۱۸۶ ق.م.م که سهم اصناف و اتحادیه‌ها می‌باشد، به درآمد مشمول مالیات خالص تبدیل می‌شود. درآمد مشمول مالیات خالص عددی بزرگ‌تر و یا مسای صفر است؛ یعنی درصورتی‌که درآمد مشمول مالیات ناخالص کمتر از معافیت ماه ۱۰۱ ق.م.م باشد، شخص معاف از مالیات می‌باشد.
نرخ ماده ۱۳۱ ق.م.م و محاسبه مالیات
پس از تعیین درآمد مشمول مالیات خالص، حال نوبت به محاسبه مالیات می‌رسد. درصورتی‌که درآمد مشمول مالیات خالص عددی بزرگ‌تر از صفر باشد، این عدد بر اساس جدولی که در ماده ۱۳۱ ق.م.م به‌صورت پلکانی تعیین‌شده، تبدیل به مالیات می‌شود.
به‌صورت مختصر می‌توان گفت درصورتی‌که با در نظر گرفتن کلیه درآمدها و هزینه‌های مشمول و معاف از مالیات، اگر یک بنگاه اقتصادی در طول یک سال مالیاتی، سود ده باشد و این سود بیشتر از میزان معافیت مالیاتی سالانه ماده ۱۰۱ ق.م.م باشد، مالیات آن بنگاه در سال مالیاتی موردبحث از طریق اعمال نرخ ماده ۱۳۱ ق.م.م بر روی سود نهایی (درآمد مشمول مالیات خالص) حاصل می‌گردد.
به طور خلاصه اینکه:
کلیه درآمدها – هزینه‌های قابل‌قبول = سود و زیان ویژه
سود و زیان ویژه – درآمدها و هزینه‌های معاف از مالیات = درآمد مشمول مالیات ناخالص
درآمد مشمول مالیات ناخالص – معافیت مالیاتی ماده ۱۰۱ ق.م.م – تبصره ۲ ماده ۱۸۶ ق.م.م = درآمد مشمول مالیات خالص
درآمد مشمول مالیات خالص * نرخ ماده ۱۳۱ ق.م.م = مالیات
مجله اینترنتی تحلیلک
