شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

همراهان همیشگی مجله اینترنتی تحلیلک؛ به مناسبت فرا رسیدن ماه محرم، ماه اشک و ماتم اهل بیت علیهم السلام، باز هم با سلسله مطالبی درباره امام حسین علیه السلام با موضوع شرح خطبه منا در خدمتتان هستیم. امید که مورد قبول افتد و همگان بتوانیم از آن امام بزرگ و چراغ هدایت برای فهم هدف زندگی و درست زندگی کردن یاری بجوییم.

در گذشته هم به بهانه ورود به ماه محرم، سلسله مطالبی با عنوان چهل حدیث کتاب نفس المهموم در باب عزاداری بر امام حسین علیه السلام منتشر شد که برای مطالعه و استفاده از آن مطالب می توانید بر روی عکس زیر کلیک کنید.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

انگیزه ایراد خطبه منا

در اولین قسمت به انگیزه ایراد خطبه منا می پردازیم:
مهم ترین انگیزه ایراد خطبه منا توسط امام حسین علیه‌السلام چهار بخشنامه معاویه بود که در تمام مملکت اسلامی پخش کرد و این بخشنامه‌ها جنبه سیاسی صرف نداشت، بلکه جنبه دینی داشت. جالب است بدانید معاویه در صورتی‌ که می‌فهمید یکی از زمامداران و فرماندارانش به فسادی آلوده شده‌اند زیاد آن‌ها را مؤاخذه نمی‌کرد.

اما اگر به دو کار آلوده‌ شده بودند مطمئنا آن‌ها را خلع می‌کرد و در برخی از اسناد تاریخی هم آمده‌ است که جانشان را می‌گرفت. یکی از آن دو مورد این بود که هر فرمانداری دو هفته متوالی در نماز جمعه شرکت نمی‌کرد باید خلع می‌شد.

چون مهم‌ترین بخشنامه‌های معاویه به فرماندارانش باید قبل‌ از اجرا در نماز جمعه خوانده می‌شد. در همان هفته خبر خواندنش به دمشق ابلاغ می‌شد و سپس در مرحله جریان می‌افتاد. سلیم بن قیس می‌گوید معاویه با این چهار بخشنامه خون سیدالشهداء علیه‌السلام را به جوش آورد و تصمیم گرفت در منا سخنرانی کند. در ادامه به بیان و بررسی این بخشنامه‌ها می‌پردازیم.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

بخشنامه اول معاویه به کارگزاران و فرماندهانش

معاویه به تمام کارگزاران و فرماندهانش هدفمند و طی بخشنامه‌ای چنین نوشت:
“سلام به تمام کسانی که به دین و مملکت و به ما خدمت می‌کنند و سلام بر تمام مؤمنانی که بدون چون‌ و چرا بر رأی خدا گردن می‌نهند و حرف خدا را که از کام ما جاری می‌شود گوش می‌دهند. فرماندارانم من خود را از کسانی که در برابر فضیلت ابوتراب و خاندانش فضیلتی نقل کنند بری و ذمه نمودم و حمایت خود را از وی برداشتم.”

معاویه به فرمانداران مخصوصاً فرماندار کوفه زیاد بن سمیه نوشت اجازه نده که مُردن علی و شیعیان و خاندانش شهادت معرفی شود، بلکه تلاش کن بر عثمان و یاران مانور دهی و آنان را شهید معرفی کنی. هرکس کلمه شهید را در مورد علی و شیعیان و خاندانش استعمال کرد قطعا سرمایه‌ اش را از بیت‌ المال قطع کنید. این شخص باید معرفی شود و مورد پیگرد قانونی قرار گیرد.

از این‌ پس هر کس برای عثمان حدیثی نقل کند او را مورد تکریم قرار ده و برای او حساب جداگانه مالی از بیت‌المال تاسیس کن و به‌ ازای کلماتش او را مورد عنایت قرار بده. این حرکت تا یک‌ سال باید دنباله‌ دار باشد و از اولین تا بیستمین شهری که بیشترین میزان حدیث در مورد شرافت و فضیلت عثمان نقل [جعل] کنند همه شهر را از مالیات معاف کن.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

بخشنامه دوم معاویه به کارگزاران و فرماندهانش

معاویه پس‌ از مدتی که حدیث در مورد عثمان زیاد شده بود به استاندارانش چنین نوشت:
حدیث درباره عثمان زیاد شده و به حد کافی به تمام نقاط مملکت اسلامی رسیده‌ است. با رسیدن این بخشنامه مردم را دعوت کنید که درباره فضایل صحابه خلیفه اول و دوم حدیث نکنند و حدیث و فضیلتی که درباره ابوتراب نقل شده‌ است، حدیثی مشابه آن درباره صحابه بیاورند و این کار مورد علاقه و باعث روشنی چشم من و کوبیدن ابوتراب و شیعیان اوست. هر پدری که فرزند خردسالش را به حفظ و حراست از احادیث مربوط به فضای خلیفه اول و دوم وادار و تشویق نماید سهمش از بیت‌المال را بیشتر کنید تا مانند آیات قرآن در حفظ آن روایات بکوشند.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

بخشنامه سوم معاویه به کارگزاران و فرماندهانش

معاویه در بخشنامه سوم چنین نوشت:
مراقب باشید که هر کس متهم به دوستی با علی و خاندانش باشد و کوچک‌ ترین دلیل بر این اتهام پیدا شد اسم او را از دیوان و دفتر حقوق و مزایا محو و سهمیه او را از بیت‌ المال قطع کنید.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

بخشنامه چهارم معاویه به کارگزاران و فرماندهانش

هر کس متهم به دوستی با علی باشد تحت فشار شدید قرار دهید و خانه او را بر سرش خراب کنید تا برای دیگران عبرت باشد؛ از قتل دوستان علی کوتاهی نکنید و حتی نسل آنها را نابود کنید و چنان رعب و وحشتی در خانه شیعیان بیندازید که زن و مرد خانه به‌ هم اعتماد نکنند و ایمان و محبت خود را علنی نکنند.

معاویه در ذیل همین بخشنامه‌ گفت اگر با کوچک‌ترین مدرک و منبعی فهمیدید محب پیشوایان شیعه است، فرزندانش از هیچ سمت دولتی برخوردار نخواهند بود.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

نکات مهم بخشنامه های چهارگانه معاویه

۱. براساس قسمت اول بخشنامه شماره یک، توهین به معاویه در زمان خودش مساوی با مخالفت با فرامین الهی بود و به‌ همین دلیل مردم به‌ راحتی سیدالشهدا علیه‌السلام را خارجی [خارج از دین] معرفی کرده‌اند.

۲. مسلمانان استفاده ابوتراب را یک فضیلت برای امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌دانند، اما معاویه برای تمسخر امیرالمؤمنین علیه‌السلام لفظ ابوتراب را در مورد ایشان استعمال می‌کرد و در تمام نامه‌های معاویه اسمی از حضرت امیر علیه‌السلام به‌ جز ابوتراب وجود ندارد. معاویه آنقدر این جمله را در منبرهایش تکرار کرده بود که همه مردم تا لفظ ابوتراب را می‌شنیدند می‌خندیدند. دلیل تمسخر معاویه این بود که می‌گفت علی علیه السلام به خاک بسنده کرده‌ است ولی ما به مردم و به رأی مردم بسنده کرده‌ایم. او به فکر خاک است ولی ما به فکر مردمیم.

در تاریخ دمشق نقل شده‌ است که معاویه هفت‌بار هفت نفر را مأمور کرد در نماز به او حمله کنند تا نامش جزو یکی از شهدای زنده محراب ثبت شود. بنابراین کلمه شهید بسیار شرافت داشت.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

براساس قسمت دوم بخشنامه اول وقتی امام حسین شهید شد، سیدالشهدا علیه‌ السلام شعار سیاسی بود و امامان معصوم عمداً به‌ جای نام زیبای ایشان کلمه سیدالشهدا را استعمال می‌کنند تا با این بخشنامه معاویه مبنی‌ بر عدم استعمال لفظ شهید برای علی و خاندانش مقابله کرده باشند.

با صدور این چهار بخشنامه در طول سه سال همه مردم از قاضی شهر تا افراد بیکار برای دوری از فقر، تضمین آینده شغلی فرزندانشان و… شروع به جعل حدیث کردند و هر حرفی که در شأن خاندان پیامبر صلوات‌ الله‌ علیه و آله نبود به آن‌ها نسبت دادند. سیدالشهدا علیه‌ السلام دیگر تحمل نکردند و به فاصله سه ماه بعد از چهارمین بخشنامه در منا سخنرانی کردند و این سخنرانی بوی بیداری می‌دهد و به مردم هشدار می‌دهد که اگر بیدار نشوند باید منتظر فرمانداران، وقایع و شرایط بدتر از وضع کنونی باشند.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

در بخش اول خطبه زیبا و تکان‌ دهنده منا که درباره فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام است و حداقل هفده فضیلت شمرده‌ شده است، در کتاب مرحوم سلیم بن قیس هلالی و علامه امینی جلد یک صفحه صد و نود و نه مورد توجه علما قرار گرفته‌ است؛ چون بخشنامه اول معاویه درباره وجوب هتک حرمت به امیرالمؤمنین علیه‌السلام است، امام حسین علیه‌السلام در منا و ابتدای خطبه مهم‌ترین فضایل حضرت علی علیه‌السلام را به صحابه و تابعین یادآور شده و از آن‌ها اقرار گرفتند تا بدین سبب از کتمان حقایق جلوگیری کرده باشد.

معاویه در ده سال آخر حکومتش فقط روی نسل‌های بعد کار می‌کرد، لذا نسل‌های بعد در شام و بعضی از شهرهایی مانند بصره و بغداد معاویه‌ای شدند نه شیعه. سیدالشهدا علیه‌السلام نیز مردم را قسم می‌دهند که بروند مطالب این خطبه و مخصوصاً هفده صفتی که در مورد پدرشان ذکر کرده‌اند به مردم و فرزندانشان منتقل کنند. به‌ عبارت‌دیگر سیدالشهداء علیه‌السلام در این خطبه می‌فرماید ما باید دین را از کودکی و نونهالی و حتی قبل‌ از انعقاد نطفه به نسل‌های بعد منتقل کنیم، همانگونه که لقمان حکیم تربیت فرزند هنرمند عالی و متواضع خود را بیست سال قبل‌ از تولد شروع کرد. ایشان در واقع می‌فرمایند اگر معاویه نسل سوزی می‌کند ما باید نسل سازی کنیم.

البته باید به این نکته توجه کرد به قسم‌ها و سوگندها که حضرت می‌خورند و از مردم می‌گیرند باید بسیار توجه کرد زیرا حکما و عرفا قسم را در حالت عادی و طبیعی و معمولی استعمال نمی‌کنند چه برسد به امام معصوم.

ما مسلمانان بنا به دلایل هفده‌گانه زیر شیعه هستیم؛ چون تنها کسی که این شرافت ها شامل حالش شد فقط و فقط پیشوای ما امیرالمؤمنین حضرت علی‌ بن‌ ابیطالب علیه‌السلام بود.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

کیفیت ایراد خطبه منا

سلیم می‌نویسد در این اوضاع و احوال و دو سال قبل‌ از هلاکت معاویه لعنت الله علیه، امام حسین علیه‌السلام سفر حجی انجام داد و عبدالله‌ بن‌ عباس و عبدالله‌ بن‌ جعفر را همسفر ساخت و در مکه مردان و زنان بنی‌هاشم و از گروه انصار افرادی را که آن حضرت و بنی‌هاشم می‌شناختند دعوت به عمل آورد و به همه آنان مأموریت داد که از صحابه صالح و معتمد رسول خدا صلی الله و علیه و آله و از تابعین برای شرکت در جلسه‌ای که قرار است در منا تشکیل شود دعوت کنند.

وقتی مدعوین که تعدادشان بیش‌ از هزار نفر بود در منا و در زیر خیمه امام حسین علیه‌السلام گرد آمدند آن حضرت به صحبت پرداخت و پس‌ از حمد و ثنای الهی چنین فرمود:

وَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ هَذَا الطَّاغِیَهَ قَدْ فَعَلَ‏ بِنَا وَ بِشِیعَتِنَا مَا قَدْ رَأَیْتُمْ وَ عَلِمْتُمْ وَ شَهِدْتُمْ وَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَکُمْ عَنْ شَیْ‏ءٍ فَإِنْ صَدَقْتُ فَصَدِّقُونِی وَ إِنْ کَذَبْتُ فَکَذِّبُونِی أَسْأَلُکُمْ بِحَقِّ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ حَقِّ رَسُولِ اللَّهِ وَ حَقِّ قَرَابَتِی مِنْ نَبِیِّکُمْ لَمَّا سیرتم [سَتَرْتُمْ‏] مَقَامِی هَذَا وَ وَصَفْتُمْ مَقَالَتِی وَ دَعَوْتُمْ أَجْمَعِینَ فِی أَنْصَارِکُمْ مِنْ قَبَائِلِکُمْ مَنْ أَمِنْتُمْ مِنَ النَّاسِ‏ وَ وَثِقْتُمْ بِهِ فَادْعُوهُمْ‏ إِلَى مَا تَعْلَمُونَ مِنْ حَقِّنَا فَإِنِّی أَتَخَوَّفُ‏ أَنْ یَدْرُسَ هَذَا الْأَمْرُ وَ یَذْهَبَ الْحَقُّ وَ یُغْلَبَ‏ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

شما جنایاتی که معاویه این جبار طاغیه بر ما و شیعیان ما روا داشت آگاهید و شاهد و ناظر ستمگری‌های او هستید اکنون من مطالبی را درباره پدرم مطرح می‌کنم که اگر درست بود تصدیقش کنید و اگر نادرست بود از من نپذیرید. گفتار مرا بشنوید و سخنان مرا بنویسید و دست و تذکرات مرا به‌ خاطر بسپارید و آنگاه که به شهر و دیار خود مراجعه می‌کنید آنچه را که فراگرفته‌ اید به اقوام و افراد مورد ابتلاء خود ابلاغ کنید زیرا ترس آن دارم که اسلام مندرس گردد و مذهب حق از بین برود.

شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام

شرح خطبه منا

نقطه شروع واقعه کربلا این‌گونه بود که سیدالشهداء علیه‌السلام وقتی دید معاویه چهار بخشنامه مطابق آخرین مسائل روانشناسی و جامعه‌شناسی زمان خودش صادر کرد، راهی جز فدا شدن نداشت. این مسائل برای ما درس است مگر نمی‌گوییم کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا این عاشورا و کربلای همیشگی است و در طول تاریخ تکرار می‌شود.

امام حسین علیه السلام در برابر بخشنامه‌های معاویه مقابله‌ به‌ مثل کرده و حرکت خویش را با بخشنامه‌ای فرهنگی آغاز نمودند. تحلیل دوران حاکمیت معاویه باعث می‌شود دیدگاه بهتری در مورد علل وقوع قیام سیدالشهدا پیدا کنیم. طبری نقل می‌کند که سیدالشهداء علیه‌ السلام هیچ‌وقت مردم را قسم ندادند اما بعد از این خطبه مردم را به خاک قبر پیامبر صلی الله علیه و آله سوگند دادند که حتماً حرف‌های ایشان به دیگران منتقل شوند چون مطمئنا نمی‌دانند.

ادامه دارد…

برای مطالعه قسمت دوم شرح خطبه منا امام حسین علیه السلام اینجا را کلیک کنید.