مالیات بر ارزش افزوده که به‌عنوان یک مالیات غیرمستقیم شناخته می‌شود درواقع نوعی از مالیات چندمرحله‌ای بر فروش کالا و خدمات ارائه‌شده است که در طی کلیه مراحل زنجیره واردات، تولید، مصرف با نرخ مالیاتی ثابت و مشخص (غیر تصاعدی) اعمال می‌گردد، اما درنهایت، مصرف‌کننده نهایی تنها پرداخت‌کننده واقعی آن است.
مالیات بر ارزش افزوده (Value Added Tax) یکی از عادلانه‌ترین انواع مالیات بوده که در اغلب کشورهای توسعه‌یافته جهان به‌عنوان مهم‌ترین و اصلی‌ترین نوع مالیات قابل اخذ است. در سال‌های اخیر نیز در کشور ما توجه ویژه‌ای به این نوع از مالیات شده و بیشترین وصول مالیات از این طریق حاصل می‌گردد؛ اما برای تعریف و آشنایی بیشتر با این نوع از مالیات، لازم است پیش از آن با مفهوم “ارزش افزوده” آشنا شویم.
ارزش افزوده چیست؟
ارزش افزوده (Value Added) عبارت است از ثروتی که از طریق تولید و یا ارائه خدمات ایجاد می‌شود که با کسر نهادهای واسطه (به‌عنوان‌مثال هزینه‌های خرید) از عایدی به دست می‌آید. به‌عنوان‌مثال چنانچه قیمت تمام‌شده یک قرص نان را که شامل هزینه خرید آرد، دستمزد، اجاره محل و … است را از قیمت فروش آن کسر کنیم، ارزش افزوده یک قرص نان مشخص می‌گردد.
به بیان ساده‌تر و بر اساس تعریف مشخص‌شده در قانون تجارت ایران و طبق ماده ۳ قانون مالیات بر ارزش افزوده، به تفاوت بین ارزش کالا یا خدمات عرضه‌شده با ارزش کالا و یا خدمات خریداری‌شده در یک بازه زمانی مشخص، ارزش افزوده گفته می‌شود. درواقع مابه‌التفاوت فروش و خرید همان ارزش افزوده کالا و یا خدمات ارائه‌شده است.
تاریخچه
مالیات بر ارزش افزوده که با عنوان Value Added Tax (VAT) نیز شناخته می‌شود پس از کش‌وقوس‌های فراوان که برای اولین بار در دی‌ماه ۱۳۶۶ مطرح و بعدها مطالعات متعددی بر روی آن انجام گرفت، سرانجام در تاریخ ۱۳۸۷/۲/۱۷ در ۵۳ ماده و ۴۷ تبصره در کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید تا در مدت آزمایشی ۵ سال از تاریخ اول مهر ۱۳۸۷ به اجرا گذاشته شود. نرخ این مالیات در طول سال‌های گذشته از تاریخ اجرای آن چندین بار تغییر کرده و از ابتدای سال ۱۳۹۳ تاکنون این نرخ به میزان ۹ درصد تعیین شده است.
مالیات بر ارزش افزوده که به‌عنوان یک مالیات غیرمستقیم شناخته می‌شود درواقع نوعی از مالیات چندمرحله‌ای بر فروش کالا و خدمات ارائه‌شده است که در طی کلیه مراحل زنجیره واردات، تولید، مصرف با نرخ مالیاتی ثابت و مشخص (غیر تصاعدی) اعمال می‌گردد، اما درنهایت، مصرف‌کننده نهایی تنها پرداخت‌کننده واقعی آن است.
این نوع از مالیات توسط مصرف‌کنندگان نهایی پرداخت می‌شود و تولیدکننده‌ها و عرضه‌کننده‌های کالا و خدمات، تنها نقش واسطی جهت اخذ این مالیات از مصرف‌کننده و پرداخت به دولت را به عهده دارند. به همین منظور در هر یک از مراحل زنجیره پیوسته تولید / توزیع، هر یک از بنگاه‌های اقتصادی واقع در این چرخه در زمان خرید مواد اولیه و یا سایر کالاهای موردنیاز خود، بهای کالای خریداری‌شده به همراه مالیات بر ارزش افزوده (که دارای نرخ درصدی مشخصی است) را به فروشنده کالا می‌پردازند.
در زمان فروش کالا و یا ارائه خدمات بنگاه‌های اقتصادی مذکور علاوه بر بهای کالایی که به فروش می‌رسانند، مالیات بر ارزش افزوده متعلقه را محاسبه و از خریدار دریافت می‌نماید. ازآنجاکه در این نظام مالیاتی، فعال اقتصادی نبایستی مالیاتی را پرداخت نماید و این مالیات در انتهای این چرخه از مصرف‌کننده نهایی اخذ می‌گردد، فعالان اقتصادی مالیات پرداختی بابت خرید مواد اولیه و سایر کالاها را از وجوه مالیات دریافتی از خریداران کالا و دریافت‌کنندگان خدمات خود، کسر و تنها مابه‌التفاوت آن را به دولت و سازمان امور مالیاتی می‌پردازند.
در حقیقت، هر یک از فعالان اقتصادی موجود در چرخه فرآیند تولید تا مصرف، مالیات بر ارزش‌افزوده‌ای که خود بر محصولات و یا خدمات ایجاد کرده‌اند را از خریداران و یا دریافت‌کنندگان خدمات (فعال اقتصادی دیگر و یا مصرف‌کننده نهایی) دریافت و به دولت پرداخت می‌نمایند. بدین ترتیب مصرف‌کننده نهایی مالیات را بر ارزش‌افزوده‌هایی که در طول این چرخه ایجادشده، به‌صورت یکجا پرداخت می‌نماید. در طرف مقابل، این مالیات با گردش در این چرخه تولید به‌صورت مرحله‌ای (توسط هر فعال اقتصادی واسطه) به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده ایجادشده توسط هر واسطه به دولت پرداخت می‌گردد.
در اغلب کشورهای اجراکننده این قانون، به‌طورکلی مالیات بر ارزش افزوده به کلیه خدمات و کالاهایی تعلق می‌گیرد که در برابر پول در کشور دادوستد می‌شوند مگر مواردی که بر اساس قانون مالیات بر ارزش افزوده معاف بوده و یا دارای تخفیف باشند (به‌عنوان‌مثال صادرات، دارو، خدمات پستی، خدمات آتش‌نشانی و …).
در ایران نیز تاکنون ۷ مرحله فراخوان مختلف صورت گرفته که طی آن مشاغل و فعالان اقتصادی متعددی را مشمول ثبت‌نام در این نظام مالیاتی کرده است. علاوه بر آن برخی از معافیت‌ها و تخفیف‌ها مختلف نیز در نظر گرفته شده است که در مطلب جداگانه‌ای به آن‌ها خواهیم پرداخت.
دولت‌ها همواره به دنبال منابع درآمدی هستند تا از طریق آن‌ها نسبت به اداره امور کشور بپردازند که دراین‌بین، مالیات از مهم‌ترین این منابع به‌حساب می‌آید. لذا ازآنجاکه در کشورهای توسعه‌یافته توجه ویژه‌ای به مالیات بر ارزش افزوده دارند، می‌توان به برخی از مهم‌ترین مزایا و دلایل استقرار این نظام مالیاتی پرداخت:
ایجاد منبع درآمدی ثابت و قابل‌اتکا برای دلت جهت انجام امور کشور
انتقال بار مالیاتی به مصرف‌کنندگان نهایی و عدم اعمال فشار بر تولیدکنندگان و سایر فعالان اقتصادی
شفاف‌سازی معاملات و فعالیت‌های اقتصادی و شناسایی مؤدیان مالیاتی بیشتر
برقراری عدالت مالیاتی با دیدگاه مالیات بر مبنای میزان مصرف
تسهیل ورود به پیمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
حداقل تأخیر در وصول به دلیل مقطوع بودن نرخ آن
تشویق صادرات (با اعطای نرخ صفر مالیاتی به فعالان این حوزه)
