نظام مالیات بر ارزش افزوده بر مبنای مصرف ایجاد شده است. به این معنی که مصرف‌کننده نهایی کالا و یا دریافت‌کننده نهایی خدمات پرداخت‌کننده مالیات بر ارزش افزوده در زنجیره واردات، تولید و توزیع بوده و فعالان اقتصادی موجود در این مسیر تنها عناصری هستند که وظیفه دریافت مالیات بر ارزش افزوده از سوی مصرف‌کننده نهایی و پرداخت آن به دولت را دارند.
روش تفریقی غیرمستقیم (همان روش صورت‌حساب)، روشی است که در محاسبه مالیات بر ارزش افزوده در ایران مورداستفاده قرار می‌گیرد. در این روش، هر فعال اقتصادی (موجود در زنجیره واردات، تولید، توزیع) در هنگام خرید کالاهای مشمول مالیات، علاوه بر پرداخت بهای مواد اولیه، مالیات بر ارزش افزوده کالای خریداری‌شده (که عبارت است از حاصل‌ضرب نرخ مالیات در بهای کالا) را نیز به فروشنده می‌پردازد که به‌اصطلاح به آن اعتبار مالیاتی گفته می‌شود.
از سوی دیگر، هر بنگاه اقتصادی موجود در زنجیره واردات، تولید، توزیع در هنگام فروش کالا و یا ارایه خدمات به حلقه بعدی از زنجیره مذکور، علاوه بر بهای محصول مشمول مالیات، مالیات بر ارزش افزوده کالای فروخته‌شده را از خریدار دریافت می‌نماید.
هر فعال اقتصادی موجود در این زنجیره در پایان هر دوره مالیاتی نظام مالیات بر ارزش افزوده (پایان هر فصل)، می‌بایست مابه‌التفاوت مالیات دریافتی در زمان فروش محصولات و یا ارایه خدمات را با مالیات پرداختی در زمان خرید مواد اولیه را در فصل موردبحث به سازمان امور مالیاتی پرداخت نماید.
به‌عبارت‌دیگر در هر مرحله از زنجیره واردات، تولید و توزیع تنها مالیاتی توسط سازمان امور مالیاتی اخذ می‌شود که نسبت به ارزش افزوده کالا و یا خدمات در آن مرحله ایجاد شده است. به این معنی که این زنجیره پس از رسیدن به انتها که مصرف‌کننده نهایی بوده به طور کامل توسط مصرف‌کننده پرداخت و نسبت به ارزش افزوده ایجادشده در هر مرحله توسط فعال اقتصادی مربوط پرداخت می‌شود.
مثالی از نحوه محاسبه و پرداخت مالیات بر ارزش افزوده
برای درک بهتر این موضوع، مثالی در ادامه مطرح شده است. در این مثال فرآیند تولید یک صندلی چوبی موردبررسی قرار می‌گیرد.
مرحله اول: دستیابی به تنه درخت توسط بهره‌بردار جنگل و فروش آن به چوب‌بری
در این مرحله تنه درخت استحصال‌شده توسط بهره‌بردار جنگل به قیمت ۱۰۰۰۰ ریال به چوب‌بر فروخته می‌شود. با فرض اینکه چوب تهیه‌شده از جنگل بدون پرداخت هزینه‌ای برای مواد اولیه تهیه شود (به این معنی که ارزش افزوده ایجادشده برابر با همان ۱۰۰۰۰ ریال است) به قیمت تنه درخت ۹% به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده اضافه شده و واحد چوب‌بری مبلغ ۱۰۹۰۰ ریال (۱۰۰۰۰ ریال قیمت خالص تنه درخت و ۹۰۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده) را به‌عنوان هزینه نهایی به بهره‌بردار جنگل پرداخت می‌نماید. بهره‌بردار جنگل در پایان دوره مالیاتی ارزش افزوده‌ای که اقدام به فروش تنه درخت مذکور نموده مبلغ ۹۰۰ ریال را به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده به سازمان امور مالیاتی پرداخت می‌نماید.
مرحله دوم: تهیه الوار از تنه درختان توسط چوب‌بر و فروش به نجار
در این مرحله، واحد چوب‌بر که تنه درخت را به قیمت خالص ۱۰۰۰۰ ریال خریداری کرده پس از انجام عملیات چوب‌بری و تولید الوار از تنه درختان، آن را به قیمت خالص ۲۰۰۰۰ ریال به نجار می‌فروشد. ارزش افزوده ایجادشده کالا در این مرحله ۱۰۰۰۰ ریال (۲۰۰۰۰ ریال قیمت فروش با کسر ۱۰۰۰۰ ریال قیمت خرید) است؛ بنابراین، هزینه نهایی نجار بابت خرید الوار جمعاً مبلغ ۲۱۸۰۰ ریال (۲۰۰۰۰ ریال قیمت خالص الوار و ۱۸۰۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده) می‌شود.
واحد چوب‌بری در پایان دوره مالیاتی ارزش افزوده‌ای که اقدام به فروش الوار نموده، مبلغ ۹۰۰ ریال را به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده ایجادشده در این مرحله از زنجیره تولید پرداخت می‌نماید. مبلغ ۹۰۰ ریال مذکور از دو روش قابل‌محاسبه است، یکی با در نظر گرفتن ۱۰۰۰۰ ریال ارزش افزوده کالای ایجادشده در این مرحله مالیات، ۹۰۰ ریال تعیین می‌گردد و دیگر مابه‌التفاوت ۱۸۰۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده دریافتی از نجار با ۹۰۰ ریال ارزش افزوده پرداختی به بهره‌بردار جنگل.
مرحله سوم: تولید صندلی از الوار توسط نجار و فروش به مصرف‌کننده نهایی
در مرحله نهایی که به مصرف‌کننده نهایی ختم می‌شود، نجار با الوار تهیه‌شده به قیمت خالص ۲۰۰۰۰ ریال یک صندلی به قیمت خالص ۲۵۰۰۰ ریال تولید می‌کند. مصرف‌کننده نهایی مجموعاً ۲۷۲۵۰ ریال (۲۵۰۰۰ ریال قیمت خالص صندلی و ۲۲۵۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده) را به نجار به‌عنوان هزینه نهایی کالا می‌پردازد.
نجار در پایان دوره مالیات بر ارزش افزوده‌ای که اقدام به فروش صندلی به مصرف‌کننده نهایی نموده، مبلغ ۴۵۰ ریال را به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده‌ای که ایجاد کرده (ارزش افزوده ایجادشده در این مرحله ۵۰۰۰ ریال بوده که از مابه‌التفاوت ۲۵۰۰۰ ریال قیمت خالص فروش و ۲۰۰۰۰ ریال قیمت خالص خرید مواد اولیه حاصل‌شده) را به سازمان امور مالیاتی پرداخت می‌کند. مالیات قابل پرداخت توسط نجار از مابه‌التفاوت ۲۷۲۵۰ ریال قیمت نهایی فروش و ۲۱۸۰۰ ریال قیمت خرید مواد اولیه نیز حاصل می‌گردد.
مصرف کننده نهایی، تنها پرداخت کننده
بنابراین در مرحله نخست، ۹۰۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده توسط بهره‌بردار جنگل، در مرحله دوم ۹۰۰ ریال توسط واحد چوب‌بر و در مرحله سوم ۴۵۰ ریال توسط نجار به سازمان امور مالیاتی پرداخت شد که حاصل جمع این سه مرحله پرداختی برابر است با ۲۲۵۰ ریال مالیات بر ارزش افزوده که این میزان مالیات در نهایت توسط مصرف‌کننده نهایی پرداخت شد (مابه‌التفاوت ۲۷۲۵۰ ریال قیمت نهایی صندلی و ۲۵۰۰۰ ریال قیمت خالص صندلی).
این مثال به‌خوبی نمایانگر این مطلب است که نه‌تنها مالیات بر ارزش افزوده تنها یک‌بار و آن‌هم بر روی قیمت نهایی اخذ می‌شود، بلکه تنها پرداخت‌کننده واقعی آن مصرف‌کننده نهایی بوده و واحدهای وارداتی، تولیدی و توزیعی تنها عناصر واسط پرداخت این مالیات به سازمان امور مالیاتی هستند و شاید بتوان شفافیت مالی بنگاه‌های اقتصادی این زنجیره، راحتی در وصول و امکان تفکیک مالیات بر اساس ارزش افزوده‌ای که در هر مرحله بر روی کالاها ایجاد می‌شود را از مهم‌ترین دلایل این شیوه از چرخه مالیات بر ارزش افزوده دانست.
مجله اینترنتی تحلیلک
