مقالت سوم چهارمقاله نظامی عروضی در علم نجوم و غزارت منجم در آن علم… ابوریحان بیرونی در کتاب التّفهیم فی صناعه التّنجیم باب اوّل بگوید که مرد نام منجّمی را سزاوار نشود تا در چهار علم او را غزارتی نباشد: یکی هندسه، دوم حساب، سوم هیأت، چهارم احکام.
حکایت چهارم از مقالت دوم چهارمقاله … حکایت فردوسی و محمود …استاد ابوالقاسم فردوسی از دهاقین (۱) طوس بود، از دیهی که آن دیه را باژ خوانند و از ناحیت طبران (۲) است، بزرگ دیهی است، و از وی هزار مرد بیرون آید.
حکایت سوم از مقالت دوم چهارمقاله … حکایت محمود و ایاز و کی عیب سر زلف بت از کاستن است … عشقی که سلطان یمین الدّوله محمود را بر ایاز ترک بوده است معروف است و مشهور.
حکایت دوم مقالت ماهیت علم شعر … حکایت رودکی و سرودن شعر بوی جوی مولیان آید همی … سران لشکر و مهتران مُلک بنزدیک استاد ابوعبدالله الرودکی رفتند _ و از ندماء پادشاه هیچکس محتشم تر و مقبول القول تر از او نبود _، گفتند: «پنجهزار دینار ترا خدمت کنیم، اگر صنعتی بکنی که پادشاه ازین خاک حرکت کند، که دلهای ما آرزوی فرزند همی برد، و جان ما از اشتیاق بخارا همی برآید»
چهارمقاله در چگونگی شاعر و شعر او … اما شاعر باید که سلیم الفطره (۱)، عظیم الفکره (۲)، صحیح الطّبع (۳)، جیّدالرّویّه (۴)، دقیق النّظر (۵) باشد، در انواع علوم متنوع باشد و در اطراف رسوم مستطرف.
شاعری صناعتی است که شاعر بدان صناعت اتّساق مقدمات مُوهمه کند والتئام قیاسات مُنتجه، بر آن وجه که معنی خُرد را بزرگ گرداند و معنی بزرگ را خُرد.
حکایت چهارم مقالت دبیری چهارمقاله …غایت فصاحت قرآن ایجاز لفظ و اعجاز معنی است، و هر چه فصحا و بلغا را امثال این تضمین افتاده است تا بدرجه ایست که دهشت همی آرد و عاقل و بالغ از حال خویش همی بگردد.
حکایت سوم مقالت دبیری چهارمقاله …صاحب کافی اسمعیل بن عبّادالّرازی وزیر شهنشاه بود و در فضل کمالی داشت و ترسّل و شعر او برین دعوی دو شاهد عدل (۱) اند و دو حاکم راست.
هر صناعت (۱) که تعلق بتفکر دارد صاحب صناعت باید که فارغ دل مُرفه باشد، که اگر بخلاف این بود سِهام (۲) فکر او متلاشی (۳) شود و بر هدف صواب بجمع نیاید، زیرا که جز بجمعیت خاطر بچنان کلمات باز نتواند خورد.
حکایت اول مقالت دبیری چهارمقاله نظامی عروضی… اسکافی دبیری بود از جمله دبیران آل سامان ـ رحمهم الله ـ و آن صناعت نیکو آموخته بود و بر شواهق (۱) نیکو رفتی و از مضایق (۲) نیکو بیرون آمدی.
